در قلمرو هر ديني به منظور دفاع عقلاني از مباني و اركان فكري و اعتقادي آن دين و نيز تبين خردپذير باورهاي كلي آن، همچنين فراهم ساختن زمينه گسترش حوزه و قلمرو آن، شا خه ای از دانش بشري پديد آمده است كه «كلام» نام گرفته است.
كلام در مغرب زمين همان «تئولوژي» است كه مركب از دو كلمه «تئو» و «لوژي» است. تئو كلمهاي يوناني و به معني «خداست» و لوژي به معني «شناخت» است و معادل آن عناويني مانند: علم الربوبيات، معرفه الربوبيات و الهيات است.
وظايف علم كلام
1- تفسير و تبيين خردپذير دين مورد نظر
نخستين وظيفه اين علم كه يكي از مهمترين شاخههاي علوم عقلي به معني عام آن است، اين بوده كه با تبيين و نفسير خردپذير دين مورد نظر، زمينه استحكام اركان اجتماعي، سياسي و فرهنگي جديد را كه ارمغان دين جديد است، فراهم سازد. دين جديد، نظامي متفاوت از نظامهاي پيشين ارائه ميكند كه بر اصول و مباني ويژهاي استوار است. تبيين اين اصول به منظور تثبيت آن نظام فرهنگي ـ اجتماعي، در علم كلام انجام ميپذيرد و از آنجا كه مهمترين جنبه اديان كه بر همه جنبههاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي آن غلبه دارد، مبدأ پيدايش آن دين و در واقع الهي بودن آن است. الهيات نيز ناميده شده است.
كلام در مغرب زمين همان «تئولوژي» است كه مركب از دو كلمه «تئو» و «لوژي» است. تئو كلمهاي يوناني و به معني «خداست» و لوژي به معني «شناخت» است و معادل آن عناويني مانند: علم الربوبيات، معرفه الربوبيات و الهيات است.
وظايف علم كلام
1- تفسير و تبيين خردپذير دين مورد نظر
نخستين وظيفه اين علم كه يكي از مهمترين شاخههاي علوم عقلي به معني عام آن است، اين بوده كه با تبيين و نفسير خردپذير دين مورد نظر، زمينه استحكام اركان اجتماعي، سياسي و فرهنگي جديد را كه ارمغان دين جديد است، فراهم سازد. دين جديد، نظامي متفاوت از نظامهاي پيشين ارائه ميكند كه بر اصول و مباني ويژهاي استوار است. تبيين اين اصول به منظور تثبيت آن نظام فرهنگي ـ اجتماعي، در علم كلام انجام ميپذيرد و از آنجا كه مهمترين جنبه اديان كه بر همه جنبههاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي آن غلبه دارد، مبدأ پيدايش آن دين و در واقع الهي بودن آن است. الهيات نيز ناميده شده است.
در قلمرو هر ديني به منظور دفاع عقلاني از مباني و اركان فكري و اعتقادي آن دين و نيز تبين خردپذير باورهاي كلي آن، همچنين فراهم ساختن زمينه گسترش حوزه و قلمرو آن، شا خه ای از دانش بشري پديد آمده است كه «كلام» نام گرفته است.
كلام در مغرب زمين همان «تئولوژي» است كه مركب از دو كلمه «تئو» و «لوژي» است. تئو كلمهاي يوناني و به معني «خداست» و لوژي به معني «شناخت» است و معادل آن عناويني مانند: علم الربوبيات، معرفه الربوبيات و الهيات است.
وظايف علم كلام
1- تفسير و تبيين خردپذير دين مورد نظر
نخستين وظيفه اين علم كه يكي از مهمترين شاخههاي علوم عقلي به معني عام آن است، اين بوده كه با تبيين و نفسير خردپذير دين مورد نظر، زمينه استحكام اركان اجتماعي، سياسي و فرهنگي جديد را كه ارمغان دين جديد است، فراهم سازد. دين جديد، نظامي متفاوت از نظامهاي پيشين ارائه ميكند كه بر اصول و مباني ويژهاي استوار است. تبيين اين اصول به منظور تثبيت آن نظام فرهنگي ـ اجتماعي، در علم كلام انجام ميپذيرد و از آنجا كه مهمترين جنبه اديان كه بر همه جنبههاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي آن غلبه دارد، مبدأ پيدايش آن دين و در واقع الهي بودن آن است. الهيات نيز ناميده شده است.
2- ارائه دفاعي خردپذير در برخورد دين مورد نظر با فرهنگها و اديان موجود
شكي نيست كه هر ديني در جامعه يا قلمروي كه ظهور ميكند، با افكار و گرايشهاي منسجم، شناخته شده و با پذيرش ملت يا ملتها روبرو ميشود كه به طور كلي يا جزئي با انديشهها و دستورات دين جديد ناسازگار است، و بنابراين زمينه برخورد ميان آنها وجود دارد. تبيين خردپذير دين ميتواند به موفقيت دين جديد در اين برخوردها كمك نمايد.
اگر چه حضور پيامبران و نيز معجزات و بين ات آنها، براي انسانهاي حق طلب حجّتي گريز ناپذير است، و به همين دليل دين جديد بدون استدلالهاي عقلي و كلامي مورد پذيرش قرار ميگيرد. امّا وجود حس ي پيامبران و معجزات آنها تنها در برههاي از تاريخ امكانپذير است و پس از عدم حضور پيامبران بسياري از دلايل قطعي آنها بر آسماني بودن و بيبديل بودن تعاليم آنها، تبديل به امري تاريخي ميشود كه چه بسا اصل آن نيز مورد ترديد قرار ميگيرد. بنابراين پيروان اديان براي صيانت از پيام آسماني، علم كلام را تأسيس كردند تا از ترديد پذيري پيام ياد شده كاسته و استناد آن را به مبداء آسماني آشكار سازند و آن را از گزند حوادث عصري كه به تغييرات عميق ميانجامد، حفظ نمايند. از اين گذشته فرهنگهاي موجود كه با حضور آسماني و پرقدرت دين جديد منزوي شدهاند، با كاسته شدن از جنبههاي معنوي و آسماني دين جديد، دوباره وارد صحنه شده و با استفاده از تجارب گذشته و نيز به خدمت گرفتن محصول خرد آدمي به مقابله با دين جديد ميپردازند. از سوي ديگر، دين جديد نيز كه به خاطر دور شدن از منبع اصيل خود و آلوده شدن با محدوديتهاي فكر و رفتار انساني، توانايي پيشين خود را براي كنار زدن فرهنگهاي جاهلي از دست داده است، بايد به ابزار و سلاحي مجهز شود كه فرهنگهاي منزوي شدهي پيش از اين، از آن برخوردار بودهاند. يعني در برابر ترديد افكنيهاي عقلي آنها، بايد پاسخهاي خردپذير ارائه كند كه مجموعهي آنها علمي بنام كلام را پديد ميآورد.
3- رساندن پيام دين مورد نظر در قالبهاي فهمپذير و مشترك ميان انسانها
هر ديني براي توسعه قلمرو خود و به تعبير ديگر براي رساندن پيام خود به جوامع بشري بايد پيام خويش را در قالبهاي فهمپذير و مشترك ميان انسانها ارائه كند، و چون عموميترين وجه مشترك انسانها كه از تغييرات اساسي به دور مانده و ميماند، عقل و خرد آنان است، بنابراين دين بايد تعاليم خود را در قالبهاي خردپذير ارائه كند. مجموعه قالبهاي خردپذير دين كه هم توجيهپذيري عقلاني دارد و هم ميتوان از آن دفاع عقلاني كرد، به نام كلام شهرت يافته است.
تفاوت كلام جديد و قديم
آيا كلام جديد و قديم با يكديگر تفاوت دارد؟ براي پاسخ به پرسش ياد شده بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه تفاوت علوم يا به تفاوت موضوع آنهاست، يا به غايت و يا روش تحقيق آنها. نگاه كوتاهي به عناوين سهگانه ياد شده در اين دو علم مفروض، پاسخ آن را روشن ميكند.
موضوع علم كلام
در مورد موضوع علم كلام به دو نظريه ميتوان اشاره كرد:
1- موضوع علم كـلام شناسايي هستي از آن جهت كـه هستي است، ميباشـد. در واقع موضـوع آن «هستي شناسي» است.
2- موضوع علم كلام، اثبات عقايد ديني است.
با مراجعه به كتب كلامي هاي مختلف ديني ميتوان فهميد كه اگر موضوع علم كلام، هستي شناسي است، منظور از اين هستي، هستي خدا و صفات و افعال اوست و اگر موضوع آن، شناسايي و مدلل ساختن عقايد ديني است، باز هم درباره همين موضوعات است و بنابراين موضوع علم كلام، شناسايي خدا، انسان، هدايت و سرنوشت نهايي اوست و مطرح شدن مباحثي مانند: جوهر و عرض و مقولات (امور عامه) به خاطر تأثير گذاري اين گونه بحثها در شناسايي موضوعات ياد شده است نه موضوعيت آنها.
موضوع كلام جديد نيز علي رغم تغيير در برخي مسائل همان موضوع كلام قديم است، و تنها جنبههاي انتقادي كلام جديد بيش از كلام سنتي است. اما اولاً: اين امر سبب تفاوت دو علم نيست و ثانياً: اين ويژگي نيز عموميت ندارد و تنها در جوامع غير ديني و يا داراي گرايشهاي ديني ضعيف نمودار شده است.
به طور كلي كلام جديد و كلام قديم هر دو يك علم است كه در سير تكامل يا تغييرات طبيعي و تاريخي خود داراي مسائل و ابزار و اهداف جديدي نيز شده است.
روش علم كلام
روش علم كلام، روشي عقلي است و براي تبيين احكام در گزارههاي كلامي، از روش نقلي و شهودي استفاده نميشود. اگر چه گزارههاي نقلي و حتي مشهورات و مسلمات نيز ميتواند به عنوان مقدمه دلايل كلامي به كار رود، اما كاربرد اين گونه گزارهها به معني اثبات نقلي احكام آن نيست. روش كلام جديد نيز مانند كلام سنتي عقلي است، و اگر چه در كلام جديد بحثهاي زماني، تاريخي و پژوهشهاي مربوط به زمينهها و تناسبهاي گزارههاي ديني مطرح ميشود، اما اين به معني بيرون شدن از شيوه عقلي در پژوهش نيست.
همچنين در كلام جديد، موضوعات تجربي، رواني، فيزيكي و شيميايي به عنوان مقدمات استدلالهاي كلامي بيشتر به كار ميرود، تا جاييكه تعارض هاي مربوط به حوزه علم و دين، بخشي از آن را به خود اختصاص داده است. اما اين امر نيز به معنی کاربرد شيوه پژوهش تجربی در کلام نيست. بنابراين به طور کلی روش تحقيق در کلام سنتی و جديد ، روش عقلی است و هر دو از زير مجموعه علوم عقلی به حساب می آيند.
غايت کلام جديد و قديم
چنانکه پيشتر گفته شد ،کلام به تفسير مبانی فکری دين می پردازد،آن را مدلل می سازد ، انديشه های سازگار با آن را مورد نقد قرار می دهد و سرانجام به انتقاد های وارد بر عقايد مورد تعهد خود پاسخ می دهد و از آن ها دفاع می کند.
کلام جديد ،اگر چه در دو قرن آغازين خود يعنی هجدهم و نوزدهم ميلادی ،جنبه های تدافعی کمتری داشت و بيشتر به نقد گزاره های دينی پرداخته است ، اما اين انتقاد ها اولأ به منظور ارائه تفسير جديد از دين بود و ثانيأ اين امر نتيجه در گيری با عالمان يا حاکمان دينی بوده است .
اگر چه وضعيت کلام جديددر دو قرن نخست چنين بوده است ، اما اينک اينگونه نيست وبرخی از متکلمان جديد ، به دفاع روشمنداز دين متناسب با عصر جديد پرداخته اند.
بنابراين کلام جديد و سنتی از نظر هدف و غايت نيز تفاوتی ندارند و آنچه را که امروزه « کلام جديد » می نامند ، مسائل کلامی جديد است نه يک علم جديد که نقطه مقابل کلام سنتی باشد.
كلام در مغرب زمين همان «تئولوژي» است كه مركب از دو كلمه «تئو» و «لوژي» است. تئو كلمهاي يوناني و به معني «خداست» و لوژي به معني «شناخت» است و معادل آن عناويني مانند: علم الربوبيات، معرفه الربوبيات و الهيات است.
وظايف علم كلام
1- تفسير و تبيين خردپذير دين مورد نظر
نخستين وظيفه اين علم كه يكي از مهمترين شاخههاي علوم عقلي به معني عام آن است، اين بوده كه با تبيين و نفسير خردپذير دين مورد نظر، زمينه استحكام اركان اجتماعي، سياسي و فرهنگي جديد را كه ارمغان دين جديد است، فراهم سازد. دين جديد، نظامي متفاوت از نظامهاي پيشين ارائه ميكند كه بر اصول و مباني ويژهاي استوار است. تبيين اين اصول به منظور تثبيت آن نظام فرهنگي ـ اجتماعي، در علم كلام انجام ميپذيرد و از آنجا كه مهمترين جنبه اديان كه بر همه جنبههاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي آن غلبه دارد، مبدأ پيدايش آن دين و در واقع الهي بودن آن است. الهيات نيز ناميده شده است.
2- ارائه دفاعي خردپذير در برخورد دين مورد نظر با فرهنگها و اديان موجود
شكي نيست كه هر ديني در جامعه يا قلمروي كه ظهور ميكند، با افكار و گرايشهاي منسجم، شناخته شده و با پذيرش ملت يا ملتها روبرو ميشود كه به طور كلي يا جزئي با انديشهها و دستورات دين جديد ناسازگار است، و بنابراين زمينه برخورد ميان آنها وجود دارد. تبيين خردپذير دين ميتواند به موفقيت دين جديد در اين برخوردها كمك نمايد.
اگر چه حضور پيامبران و نيز معجزات و بين ات آنها، براي انسانهاي حق طلب حجّتي گريز ناپذير است، و به همين دليل دين جديد بدون استدلالهاي عقلي و كلامي مورد پذيرش قرار ميگيرد. امّا وجود حس ي پيامبران و معجزات آنها تنها در برههاي از تاريخ امكانپذير است و پس از عدم حضور پيامبران بسياري از دلايل قطعي آنها بر آسماني بودن و بيبديل بودن تعاليم آنها، تبديل به امري تاريخي ميشود كه چه بسا اصل آن نيز مورد ترديد قرار ميگيرد. بنابراين پيروان اديان براي صيانت از پيام آسماني، علم كلام را تأسيس كردند تا از ترديد پذيري پيام ياد شده كاسته و استناد آن را به مبداء آسماني آشكار سازند و آن را از گزند حوادث عصري كه به تغييرات عميق ميانجامد، حفظ نمايند. از اين گذشته فرهنگهاي موجود كه با حضور آسماني و پرقدرت دين جديد منزوي شدهاند، با كاسته شدن از جنبههاي معنوي و آسماني دين جديد، دوباره وارد صحنه شده و با استفاده از تجارب گذشته و نيز به خدمت گرفتن محصول خرد آدمي به مقابله با دين جديد ميپردازند. از سوي ديگر، دين جديد نيز كه به خاطر دور شدن از منبع اصيل خود و آلوده شدن با محدوديتهاي فكر و رفتار انساني، توانايي پيشين خود را براي كنار زدن فرهنگهاي جاهلي از دست داده است، بايد به ابزار و سلاحي مجهز شود كه فرهنگهاي منزوي شدهي پيش از اين، از آن برخوردار بودهاند. يعني در برابر ترديد افكنيهاي عقلي آنها، بايد پاسخهاي خردپذير ارائه كند كه مجموعهي آنها علمي بنام كلام را پديد ميآورد.
3- رساندن پيام دين مورد نظر در قالبهاي فهمپذير و مشترك ميان انسانها
هر ديني براي توسعه قلمرو خود و به تعبير ديگر براي رساندن پيام خود به جوامع بشري بايد پيام خويش را در قالبهاي فهمپذير و مشترك ميان انسانها ارائه كند، و چون عموميترين وجه مشترك انسانها كه از تغييرات اساسي به دور مانده و ميماند، عقل و خرد آنان است، بنابراين دين بايد تعاليم خود را در قالبهاي خردپذير ارائه كند. مجموعه قالبهاي خردپذير دين كه هم توجيهپذيري عقلاني دارد و هم ميتوان از آن دفاع عقلاني كرد، به نام كلام شهرت يافته است.
تفاوت كلام جديد و قديم
آيا كلام جديد و قديم با يكديگر تفاوت دارد؟ براي پاسخ به پرسش ياد شده بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه تفاوت علوم يا به تفاوت موضوع آنهاست، يا به غايت و يا روش تحقيق آنها. نگاه كوتاهي به عناوين سهگانه ياد شده در اين دو علم مفروض، پاسخ آن را روشن ميكند.
موضوع علم كلام
در مورد موضوع علم كلام به دو نظريه ميتوان اشاره كرد:
1- موضوع علم كـلام شناسايي هستي از آن جهت كـه هستي است، ميباشـد. در واقع موضـوع آن «هستي شناسي» است.
2- موضوع علم كلام، اثبات عقايد ديني است.
با مراجعه به كتب كلامي هاي مختلف ديني ميتوان فهميد كه اگر موضوع علم كلام، هستي شناسي است، منظور از اين هستي، هستي خدا و صفات و افعال اوست و اگر موضوع آن، شناسايي و مدلل ساختن عقايد ديني است، باز هم درباره همين موضوعات است و بنابراين موضوع علم كلام، شناسايي خدا، انسان، هدايت و سرنوشت نهايي اوست و مطرح شدن مباحثي مانند: جوهر و عرض و مقولات (امور عامه) به خاطر تأثير گذاري اين گونه بحثها در شناسايي موضوعات ياد شده است نه موضوعيت آنها.
موضوع كلام جديد نيز علي رغم تغيير در برخي مسائل همان موضوع كلام قديم است، و تنها جنبههاي انتقادي كلام جديد بيش از كلام سنتي است. اما اولاً: اين امر سبب تفاوت دو علم نيست و ثانياً: اين ويژگي نيز عموميت ندارد و تنها در جوامع غير ديني و يا داراي گرايشهاي ديني ضعيف نمودار شده است.
به طور كلي كلام جديد و كلام قديم هر دو يك علم است كه در سير تكامل يا تغييرات طبيعي و تاريخي خود داراي مسائل و ابزار و اهداف جديدي نيز شده است.
روش علم كلام
روش علم كلام، روشي عقلي است و براي تبيين احكام در گزارههاي كلامي، از روش نقلي و شهودي استفاده نميشود. اگر چه گزارههاي نقلي و حتي مشهورات و مسلمات نيز ميتواند به عنوان مقدمه دلايل كلامي به كار رود، اما كاربرد اين گونه گزارهها به معني اثبات نقلي احكام آن نيست. روش كلام جديد نيز مانند كلام سنتي عقلي است، و اگر چه در كلام جديد بحثهاي زماني، تاريخي و پژوهشهاي مربوط به زمينهها و تناسبهاي گزارههاي ديني مطرح ميشود، اما اين به معني بيرون شدن از شيوه عقلي در پژوهش نيست.
همچنين در كلام جديد، موضوعات تجربي، رواني، فيزيكي و شيميايي به عنوان مقدمات استدلالهاي كلامي بيشتر به كار ميرود، تا جاييكه تعارض هاي مربوط به حوزه علم و دين، بخشي از آن را به خود اختصاص داده است. اما اين امر نيز به معنی کاربرد شيوه پژوهش تجربی در کلام نيست. بنابراين به طور کلی روش تحقيق در کلام سنتی و جديد ، روش عقلی است و هر دو از زير مجموعه علوم عقلی به حساب می آيند.
غايت کلام جديد و قديم
چنانکه پيشتر گفته شد ،کلام به تفسير مبانی فکری دين می پردازد،آن را مدلل می سازد ، انديشه های سازگار با آن را مورد نقد قرار می دهد و سرانجام به انتقاد های وارد بر عقايد مورد تعهد خود پاسخ می دهد و از آن ها دفاع می کند.
کلام جديد ،اگر چه در دو قرن آغازين خود يعنی هجدهم و نوزدهم ميلادی ،جنبه های تدافعی کمتری داشت و بيشتر به نقد گزاره های دينی پرداخته است ، اما اين انتقاد ها اولأ به منظور ارائه تفسير جديد از دين بود و ثانيأ اين امر نتيجه در گيری با عالمان يا حاکمان دينی بوده است .
اگر چه وضعيت کلام جديددر دو قرن نخست چنين بوده است ، اما اينک اينگونه نيست وبرخی از متکلمان جديد ، به دفاع روشمنداز دين متناسب با عصر جديد پرداخته اند.
بنابراين کلام جديد و سنتی از نظر هدف و غايت نيز تفاوتی ندارند و آنچه را که امروزه « کلام جديد » می نامند ، مسائل کلامی جديد است نه يک علم جديد که نقطه مقابل کلام سنتی باشد.