فصل6: بیان برخی از ویژگی‌های عقل فعال (عنقاء مُغرِب نزد عرفا)(ص144).

عقل فعال که در گفته‌های مشاء، عقل دهم است و در بیان اشراق، رب النوع انسان و در لسان شریعت، روح القدس و جبرئیل و در زبان پهلویان، روان‌بخش، بر همه افراد احاطه دارد مانند مفهوم کلی که بر همه افراد آن به‌طور یکسان صدق می‌کند با این تفاوت که رب النوع، حقیقت افراد را تشکیل می‌دهد و علت وجودی، حامی، حامل و حافظ آن‌هاست.

عرفا تردیدی در وجود عنقا ندارند همان‌گونه که تردید در وجود طایر بیضاء (نفس ناطقه) ندارند.

مقصود از قاف: 1- قدرت: از آن‌جا که عقل فعال به حق تعالی قیام صدوری دارد موجودی نیرورمند و قوی است. 2- قلب یا همان نفس ناطقه: اگر به جنبه تجلی عقل فعال به نفس ناطقه (که مادون خودش است) توجه شود مکان عقل فعال، کوه قاف یعنی قلب است.

عنقاء پرنده ‌قدسی است که در کوه قاف است و با صدایش همه کسانی که در مرقد ظلمات و آرام‌گاه عالم طبیعت خوابیده‌اند، و اهل غفلت را از خواب بیدار می‌کند ولی کم‌تر کسی است که صدایش را بشنود، زیرا به‌گفته حق تعالی  اکثرهم عن السمع لمعزولون و عن آیات ربهم معرضون و صم بکم عمی فهم لایعقلون. او با همه است ولی همه با او نیستند. با همه هست و هیچ جا از او خالی نیست

عقل فعال درمان هر دردی است چه فکری و روحی و روانی و چه جسمانی، زیرا اگر طبیب معالجه می‌کند به الهام و اشارت و استناد به اوست و اگر در دارو اثری و خاصیتی هست به خاطر عقل فعال است که مفید صور نوعیه اجسام است فقط یک درد است که درمان نمی‌شود و آن جهل مرکب است که توأم با عناد و انکار و لجاجت باشد.

عقل فعال رفت و آمد به عالم طبیعت دارد بدون این که حرکتی کند به این دلیل که تاثیر عقل فعال در موجودات مادی به نحو تجلی و ظهور است نه به نحو تجافی که از مرتبه خود فاصله بگیرد.

انسان‌ها هم به عقل فعال، قرب و بُعد می‌یابند بدون این که مسافتی بپیمایند.

هر زیبایی که در عالم است، مظهر زیبایی اوست. هر حسنی در دیدنی‌ها، رایحه‌ها و طعم‌ها، جلوه‌ای از زیبایی و مظاهر هیئت‌های معنوی عقل فعال است. هر که زبان عقل فعال را بفهمد زبان همه پرندگان را خواهد فهمید و همه علوم و معارف را خواهد شناخت.