فصل24: ماهیت بهشت و دوزخ(ص319)

بهشت، دار بقاء، دارالسلام و دار کرامت است که پیری، بیماری، مرگ، غم، فساد و زوال ندارد و اهل آن هیچ نوع سختی و رنج ندارند.

عالمی است که اهل آن همسایه خدا (در پناه خدا)، اولیاء و احبّای اویند.

مراتب اهل بهشت

1- آنان‌که همراه با ملائکه مقرب با تسبیح و تقدیس خدای متعال متنعمند و بهترین نعمت و لذت آن‌ها تسبیح و تقدیس است.

2- آنان‌که با قدرت، همت و اشتیاق خود از لذات گوناگون حسی برخوردارند.

مبادی نعمت‌های بهشتی (ص320)

1- انواع ادراکات 2- جنبه‌های فاعلی

با ادراکات، به لذت‌ها و ملذات اشتیاق پیدا می‌کنند و با جهات فاعلی آن‌ها را ایجاد می‌کنند.

جنبه‌های قابلی و مواد جسمانی در پیدایش نعمت‌های بهشتی دخالت ندارد، زیرا نعمت‌های بهشتی، صورت‌های بدون مادّه‌اند و حرکت، انفعال و انتقال به معانی شناخته شده، ندارند.

دوزخ، عالم سختی، بیماری، درد، اندوه، تشنگی، گرسنگی و عذاب است.

اهل دوزخ نه حیات دارند و نه ممات.

اهل دوزخ، کفار و مشرکان هستند.

امام گناه‌کاران از موحدان با شفاعت و رحمت از دوزخ خارج می‌شوند.

(به‌نظر می‌رسد همه از دوزخ خارج می‌شوند اگرچه مدت وقوف آن‌ها در دوزخ با هم بسیار تفاوت دارد).

روایت: اهل توحید به هنگام ورود به دوزخ عذاب نمی‌شوند بلکه هنگام خروج از آن عذاب می‌شوند.

(توضیح، دوزخ، باطن طبیعت است و انسان‌ها هنگام ورود به طبیعت نه تنها عذاب نمی‌شوند بلکه درک نعمت دارند. خروج از دوزخ یا عین ترک ملکات و عادات است یا ملازم با آن‌ها و همراه با عذاب است مانند ترک اعتیاد معتادان به مواد مخدر صنعتی).

تبیین روایت: () روایت نقل شود ؟؟؟؟

اهل توحید، نورانی به نور حقند و به همین سبب برتر و فراتر از عالم اسفل هستند و در واقع، در آسمان‌ها هستند.

آتش مربوط به عالم اسفل است و به محل معرفت و ایمان نمی‌رسد و تنها بر ابدان تسلط دارد چنان‌که در حدیث آمده است که آتش محل ایمان را نمی‌خورد.

پس اهل دوزخ، کفار و مشرکانند (آن‌هم نوع معاند و لجوج آن‌ها).

بهشت حضرت آدم و حوا (ص321)

بهشتی که حضرت آدم و حوا از آن بیرون آمدند، بهشت ارواح و نزولی و مرتبه عهد و میثاق بود و با بهشت که اهل تقوی وارد آن می‌شوند و در سیر صعود است، تفاوت دارد.

بهشت موعود، در سیر صعودی و پس از طبیعت است ولی بهشت آدم و حوا در سیر نزولی و پیش از طبیعت است.

اشتراکات دو بهشت

1- هر دو ادراکی و صوری هستند نه مادّی

2- حیات ذاتی دارند نه عرضی

3- تغییر، تجدد و مانند آن ندارند

4- تضاد و تزاحم ندارند.

5- فنا، زوال و پایان ندارند.

تفاوت آن‌ها

1- اجمال و تفصیل 2- ظهور و بطون. بهشت نزولی، اجمالی و باطنی است و بهشت صعودی، تفصیلی و ظاهری.  3- ارتباط یکی با جنبه‌های اختیاری انسان مانند عقاید، اخلاق و اعمال. 4- پیش از طبیعت و پس از آن.

اقسام بهشت (ص322)

1- بهشت‌های محسوس 2- بهشت‌های معقول

وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ(رحمن، 46)

فِيهِمَا مِنْ كُلِّ فَاكِهَةٍ زَوْجَانِ(رحمن، 52)

بهشت محسوس از اصحاب یمین است و بهشت معقول از مقربان

اقسام دوزخ

دوزخ نیز بر دو قسم است: 1- دوزخ محسوس 2- دوزخ معقول.

دوزخ محسوس از کفار است و دوزخ معقول از منافقان و مستکبران.

دوزخ محسوس، ابدان را می‌سوزاند و دوزخ معقول، قلوب را

رحمت، ذاتی حق تعالی است و غضب عارضی (یعنی رحمت، اصیل است و غضب تبعی) چنان‌که فرمود: سبقت رحمتی غضبی و نیز قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ(اعراف، 156).

از این‌رو آفرینش بهشت، بالذات و بالاصاله است و آفرینش دوزخ، بالعرض و بالتبع.

برهان: آفرینش بهشت برای ظهور رحمت ذاتی حق تعالی است چه خلقی غیر از بهشت و برای بهشت باشد و چه نباشد ولی آفرینش دوزخ برای اصلاح و آمادگی برخی برای برخورداری از رحمت و بهشت است.

بنابراین اولا باید خلقی باشد و اگر نباشد، وجود دوزخ فاقد معنی و هدف است.

ثانیا باید خلق یادشده، تکلیف (عقلی و شرعی) داشته باشد و اگر تکلیف نداشته باشد، باز هم وجود دوزخ لازم نیست.

ثالثا اگر باید معصیت وجود داشته باشد و اگر تکلیف باشد ولی عصیان نباشد، دوزخ نخواهد بود.

رابعا باید اهل عصیان وفق به توبه نشده باشند وگرنه نیازی برای اصلاح با دوزخ نخواهند داشت.

پس وجود دوزخ وقتی معنی دارد که خلقِ مکلفِ عاصیِ غیرتائب وجود داشته باشد که بدون دوزخ اصلاح آن‌ها ممکن نباشد ولی وجود بهشت بر چیزی جز رحمت حق تعالی توقف ندارد.

مکان آخرت

مکان آخرت، طبیعت نیست، زیرا طبیعت پیوسته در تغییر و تحول و زوال است ولی آخرت، ثابت و باقی است.

باطن طبیعت، مکتن آخرت برزخی است و باطن برزخ، مکان آخرت عقلی است.

نسبت آخرت به دنیا مانند نسبت جنین است به رحم مادر.

البته هر یک از بهشت و دوزخ، مظاهر و نشانه‌هایی در طبیعت دارند که در آن‌ها ظهور بیش‌تری دارند مانند: ما بین قبری و منبری، روضة من ریاض الجنه

قبر المومن روضة من ریاض الجنه

قبر المنافق حفرة من حفر النیران

انّ فی جبل اروند، عینا من عیون الجنه

روایات بسیاری در متن آمده است که بیش‌تر آن‌ها نیازی به شرح ندارند.

تنبیه (ص327): عالم طبیعت، متجدد، فاسد و زائل شدنی و دارای اوضاع است

اخباری که نشان می‌دهد بهشت و دوزخ در یکی از جهات یا مکان‌های دنیوی است دو معنی دارد:

1- مقصود از آن باطن مکان دنیوی است و مقصود دخول معنوی و عقلی است نه مادی و عرفی مانند دخود نفس در بدن.

چنان‌که گفته شد نسبت بهشت و دوزخ  به عالم طبیعت مانند نسبت جنین است به رحم مادر. پس تا زمانی که عالم طبیعت از میان نرود یا دریده نشود، آخرت آشکار نمی‌شود.

2- مقصود از مکان‌های یادشده برای بهشت و دوزخ، رقیقه و شباهت و سنخیت بیش‌تر آن مکان‌ها با بهشت و دوزخ است. پس برخی از مکان‌ها مظاهر بهشت و دوزخ است البته برای اهل کشف و معنی.