پرسش (223):
سلام عليکم
سال‌ها قبل از استاد فلسفه‌اي شنيدم که فرمودند حکما به عالم ذر اعتقادي ندارند ... يعني آن عالمي که بعضي مي‌گويند ما يک‌بار در آن زندگي کرديم و در اختيار بروز استعداد داشتيم و اين دنيا نتيجه و حاصل زندگي و انتخاب‌هاي ما در آن دنياست و علت اختلاف‌ها به ظاهر ناعادلانه آدم‌ها نيز در همين است ...
آيا امکان دارد اين موضوع را شفاف‌تر توضيح دهيد.

پاسخ:
عليکم السلام و رحمة الله
براي توضيح ناچار بايد به چند نکته اشاره نمود:
1ـ فيلسوفان در اين زمينه نظريات مختلفي دارند که بر ديدگاه‌هاي هستي‌شناسانه‌ي آن‌ها استوار است. به عنوان نمونه از ديدگاه فلسفه‌ي مشاء که عوالم هستي را منحصر در دو عالم مي‌داند: عقل و طبيعت، عالم ذر که به احتمال بسيار، مرتبه‌اي از مراتب عالم مثال است، منتفي است؛ چه عالمي به نام عالم مثال يا برزخ ميان عقل و طبيعت را انکار مي‌کنند.
از ديدگاه حکمت اشراق و حکمت متعاليه، عوالم هستي، سه عالم است: عالم عقل، عالم مثال و عالم طبيعت.
عالم مثال، عالمي است که ميان علم عقل و طبيعت است و برخي از ويژگي‌هاي هر دو عالم را دارد. به عنوان نمونه، مادّه و جسم عنصري ندارد و از اين جهت شباهت به عالم عقل دارد ولي برخي از عوارض و لوازم مادّه يا شبيه آن را دارد و از اين جهت شباهت به عالم طبيعت دارد.
2ـ عالم ذرّ آن‌گونه که در روايات آمده است، نه مربوط به عالم طبيعت است، نه مربوط به عالم عقل. چيزي ميان آن دو است که بسا با عالم برزخ يا مثال قابل انطباق باشد.
3ـ عالم برزخ يا مثال هم اقسامي دارد؛ مانند مثال نزولي و مثال صعودي که هر دو مثال منفصل است و در برابر مثال متصل که خيال يا خيال متصل هم بدان مي‌گويند، قرار دارد.
عالم ذرّ مربوط به عالم مثال نزولي است، نه صعودي
4ـ از نظر عرفا تعداد عوالم بيش از آن است كه فيلسوفان بدان معرفت يافته‌اند. از نظر آنان دست‌کم هفت عالم وجود دارد: طبيعت، نفس، قلب، روح، سِرّ، خفي و اخفي. اگرچه اين عوالم مربوط به سير صعودي است ولي در سير نزولي نيز چنين عوالمي وجو دارد، هر چند بدين نام خوانده نشده است.
آنان عوالم وجود را هفت، هفده، سي و پنج، هفتاد، ... و هفتاد هزار دانسته‌اند که سي و پنج هزار عالم مربوط به سير نزولي و سي و پنج هزار عالم مربوط به سير صعودي است. عالم ذرّ يکي از عوالم نزولي است. شرح بيشتر آن را مي‌تواند در آثار عرفاني بيابيد.
به هر حال چنين اصطلاحي در فلسفه وجود ندارد آن‌هم بدين سبب است که از امور جزئي است و ادراک آن فراتر از عقل مي‌باشد.