کاربست دانش

بَابُ اسْتِعْمَالِ الْعِلْم و هو الباب الرابع عشر من كتاب العقل و العلم و فيه سبعة احاديث

الحديث الاول و هو الثامن و المائة

عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلالِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع يُحَدِّثُ عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ فِي كَلامٍ لَهُ الْعُلَمَاءُ رَجُلانِ رَجُلٌ عَالِمٌ آخِذٌ بِعِلْمِهِ فَهَذَا نَاجٍ وَ عَالِمٌ تَارِكٌ لِعِلْمِهِ فَهَذَا هَالِكٌ وَ إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَيَتَأَذَّوْنَ مِنْ رِيحِ الْعَالِمِ التَّارِكِ لِعِلْمِهِ وَ إِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ النَّارِ نَدَامَةً وَ حَسْرَةً رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَى اللَّهِ فَاسْتَجَابَ لَهُ وَ قَبِلَ مِنْهُ فَأَطَاعَ اللَّهَ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ الدَّاعِيَ النَّارَ بِتَرْكِهِ عِلْمَهُ وَ اتِّبَاعِهِ الْهَوَى وَ طُولِ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ طُولُ الْأَمَلِ يُنْسِي الْآخِرَةَ

ترجمه: سلیم گوید شنیدم امیرالمؤمنین (ع) را كه از رسول خدا (ص) خبر مى‌داد كه آن حضرت در سخنش مى‌فرمود مردم دانشمند دو قسمند: دانشمندى كه علم خود را به كار بسته و این رستگار است و دانشمندى كه علمش را كنار گذاشته و این هلاك شده است. همانا دوزخیان از بوى گند عالم بى‌عمل در اذیتند و میان دوزخیان ندامت و حسرت آن كس سخت تر‌است كه در دنیا بنده‌اى را به سوى خدا خوانده و او پذیرفته و اطاعت خدا كرده و خدا به بهشتش در آورده است و خود دعوت كننده را به سبب عمل نكردن و پیروى هوس و در ازاى آرزویش به دوزخ درآورده است، پیروى هوس از حق جلو گیرد و درازى آرزو آخرت را از یاد برد.

شرح

چند تقسیم‌بندی برای علم و علما

یکم- علم بر دو قسم است: 1- حقیقی 2- عرفی

علم حقیقی: نور يقذفه اللّه فى قلب المؤمن؛ حكمت، هدایت، فضل و نور.

علم عرفی: محفوظات و منقولات

عالمان هر کدام از این دو قسم بر دو دسته‌اند:

1- اهل عمل. این دسته اهل نجات در آخرتند 

2- تارک عمل. این دسته در آخرت هلاک خواهند شد.

الناس هالکون الا العالمون (مردم هلاکند جز عالمان)

و العالمون هالکون الا العاملون (عالمان هلاکند جز عاملان)

و العاملون هالکون الا المخلصون(عاملان هلاکند جز مخلصان)

و المخلصون هم فی خطر عظیم. (مخلصان در خطری بس بزرگ هستند)

دوم- علم بر دو قسم است:

1- علم به حقایق عالم و عقاید و متعلقات ایمان

2- علم مربوط به اعمال و احوال

عالمان علم قسم دوم اگر اهل عمل باشند، سعادتمندند و اهل نجات و اگر تارک عمل باشند، اهل شقاوتند و اهل هلاک

اما علماء علم قسم اول (علوم حقیقی) بیرون از این دسته‌بندی نجات و هلاک هستند.

سوم- علم بر دو قسم است:

1- علم مربوط به آخرت یا آن‌چه که در آخرت اثر و پیامد دارد.

2- علم مربوط به دنیا و آن‌چه که در آخرت بی اثر است و باطل.

دسته اول اگر اهل عمل باشند اهل نجات و سعاتند و اگر اهل عمل نباشند، اهل هلاک و شقاوت.

اما عالمان حقیقی و نیز عالم اهل دنیا از این تقسیم بیرون هستند.

عالمان حقیقی، عین حیات و نجات و عالمان دنیا عین بطلان و هلاکت.

اگر از عالمان حقیقی گناهی سرزند، تذکر و استغفار و تضرع کنند

اما عالمان دنیا چون متاعشان در آخرت باطل است از جهت علمشان نصیبی ندارند.

عن النبي صلى اللّه عليه و آله: اشد الناس عذابا يوم القيامة عالم لم ينفعه اللّه بعلمه

و قال (ص): العلم علمان: علم على اللسان، فذلك حجة اللّه على ابن آدم و علم فى القلب، فذلك العلم النافع.

و قال: من ازداد علما و لم يزدد هدى لم يزدد من اللّه الا بعدا.

تبیین ژرفای ثواب و عقاب عالم

علم از مهم‌ترین ابزار و معدات به فعلیت رسیدن استعدادهای نفسانی است، خواه استعدادهای خیر خواه شر؛ و خواه علوم حقیقی و خواه عرفی.

به همین سبب نفس عالم از قوه به فعل رسیده یا نسبت به نفوس دیگر نزدیک‌تر به فعلیت است، بنابر این لذت و الم او نیز اقوی و اشد است.

اما نفوس ناقص بسیاری از استعدادهای خود را در مرتبه قوه نگه داشته‌اند

همانند نفوس بله، جهال، کودکان، مجانین و عوام الذين لا يستطيعون حيلة و لا يهتدون سبيلا.

این دسته‌ها به سبب بالقوه بودن نفوس آن‌ها نه عذابشان شدید است نه ثوابشان

نشانه‌های عالم ربانى: 1- با علمش دنیا نمی‌طلبد

2- به‌سهولت فتوای نمی‌دهد

3- آن‌چه نمی‌داند نمی‌گوید

4- در اظهار نظر در مشکوکات محتاط است.

5- اهتمام به علم باطن و مراقبه قلب دارد.

6- خلوت را بر جلوت و انقطاع از خلق را بر ارتباط با آن‌ها ترجیح می‌دهد

7- در معقولات و روحانیات بیش از محسوسات و جسمانیات می‌نگرد، می‌اندیشد و گفتگو می‌کند

نتیجه این نشانه‌ها این سخن حضرت ختمی مرتبت است: من عمل بما يعلم ورثه اللّه علم ما لم يعلم.

و فى بعض الكتب: يا بنى اسرائيل لا تقولوا العلم فى السماء من ينزل به، و لا فى تخوم الارض من يصعد به، و لا من وراء البحار من يعبر فيأتى به، العلم محصول فى قلوبكم تأدبوا بين يدى بأدب الروحانيين و تخلقوا باخلاق الصديقين اظهروا العلم من قلوبكم حتى يغطيكم.