بَابُ اخْتِلافِ الْحَدِيثِ

و هو الباب الواحد و العشرون من كتاب العقل و العلم و فيه عشرة احاديث

الحديث الاول و هو التاسع و الثمانون و المائة

عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلالِيِّ قَالَ قُلْتُ لِاميرالمؤمنين ع إِنِّي سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِي‌ذَرٍّ شَيْئاً مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ وَ أَحَادِيثَ عَنْ نَبِيِّ اللَّهِ ص غَيْرَ مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْكَ تَصْدِيقَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ وَ رَأَيْتُ فِي أَيْدِي النَّاسِ أَشْيَاءَ كَثِيرَةً مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ وَ مِنَ الْأَحَادِيثِ عَنْ نَبِيِّ اللَّهِ ص أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِيهَا وَ تَزْعُمُونَ أَنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ بَاطِلٌ أَ فَتَرَى النَّاسَ يَكْذِبُونَ عَلَى رسول‌اللّه ص مُتَعَمِّدِينَ وَ يُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ

قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ صِدْقاً وَ كَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ عَامّاً وَ خَاصّاً وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهَماً وَ قَدْ كُذِبَ عَلَى رسول‌اللّه ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً

فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ كُذِبَ عَلَيْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ إِنَّمَا أَتَاكُمُ الْحَدِيثُ مِنْ أَرْبَعَةٍ لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ

رَجُلٍ مُنَافِقٍ يُظْهِرُ الْإِيمَانَ مُتَصَنِّعٍ بِالْإِسْلامِ‏ لا يَتَأَثَّمُ وَ لا يَتَحَرَّجُ أَنْ يَكْذِبَ عَلَى رسول‌اللّه ص مُتَعَمِّداً فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَذَّابٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوهُ وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا هَذَا قَدْ صَحِبَ رسول‌اللّه ص وَ رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ أَخَذُوا عَنْهُ وَ هُمْ لا يَعْرِفُونَ حَالَهُ وَ قَدْ أَخْبَرَهُ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِينَ بِمَا أَخْبَرَهُ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ ((منافقون، 4)) ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْكَذِبِ وَ الْبُهْتَانِ فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ حَمَلُوهُمْ عَلَى رِقَابِ النَّاسِ وَ أَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ

وَ رَجُلٍ سَمِعَ مِنْ رسول‌اللّه شَيْئاً لَمْ يَحْمِلْهُ عَلَى وَجْهِهِ وَ وَهِمَ فِيهِ وَ لَمْ يَتَعَمَّدْ كَذِباً فَهُوَ فِي يَدِهِ يَقُولُ بِهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ وَ يَرْوِيهِ فَيَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رسول‌اللّه ص فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ لَمْ يَقْبَلُوهُ وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ وَهِمَ لَرَفَضَهُ

وَ رَجُلٍ ثَالِثٍ سَمِعَ مِنْ رسول‌اللّه ص شَيْئاً أَمَرَ بِهِ ثُمَّ نَهَى عَنْهُ وَ هُوَ لا يَعْلَمُ أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْ شَئ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لا يَعْلَمُ فَحَفِظَ مَنْسُوخَهُ وَ لَمْ يَحْفَظِ النَّاسِخَ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ

وَ آخَرَ رَابِعٍ لَمْ يَكْذِبْ عَلَى رسول‌اللّه ص مُبْغِضٍ لِلْكَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِيماً لِرسول‌اللّه ص لَمْ يَنْسَهُ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ كَمَا سَمِعَ لَمْ يَزِدْ فِيهِ وَ لَمْ يَنْقُصْ مِنْهُ وَ عَلِمَ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ فَعَمِلَ بِالنَّاسِخِ وَ رَفَضَ الْمَنْسُوخَ فَإِنَّ أَمْرَ النَّبِيِّ ص مِثْلُ الْقُرْآنِ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ وَ خَاصٌّ وَ عَامٌّ وَ مُحْكَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رسول‌اللّه ص الْكَلامُ لَهُ وَجْهَانِ كَلامٌ عَامٌّ وَ كَلامٌ خَاصٌّ مِثْلُ الْقُرْآنِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَيَشْتَبِهُ عَلَى مَنْ لَمْ يَعْرِفْ وَ لَمْ يَدْرِ مَا عَنَى اللَّهُ بِهِ وَ رَسُولُهُ ص وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رسول‌اللّه ص كَانَ يَسْأَلُهُ عَنِ الشَّيْ‏ءِ فَيَفْهَمُ وَ كَانَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْأَلُهُ وَ لا يَسْتَفْهِمُهُ حَتَّى إِنْ كَانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِي‏ءَ الْأَعْرَابِيُّ وَ الطَّارِئُ فَيَسْأَلَ رسول‌اللّه ص حَتَّى يَسْمَعُوا

وَ قَدْ كُنْتُ أَدْخُلُ عَلَى رسول‌اللّه ص كُلَّ يَوْمٍ دَخْلَةً وَ كُلَّ لَيْلَةٍ دَخْلَةً فَيُخَلِّينِي فِيهَا أَدُورُ مَعَهُ حَيْثُ دَارَ وَ قَدْ عَلِمَ أَصْحَابُ رسول‌اللّه ص أَنَّهُ لَمْ يَصْنَعْ ذَلِكَ بِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ غَيْرِي فَرُبَّمَا كَانَ فِي بَيْتِي يَأْتِينِي رسول‌اللّه ص أَكْثَرُ ذَلِكَ فِي بَيْتِي وَ كُنْتُ إِذَا دَخَلْتُ عَلَيْهِ بَعْضَ مَنَازِلِهِ أَخْلانِي وَ أَقَامَ عَنِّي نِسَاءَهُ فَلا يَبْقَى عِنْدَهُ غَيْرِي وَ إِذَا أَتَانِي لِلْخَلْوَةِ مَعِي فِي مَنْزِلِي لَمْ تَقُمْ عَنِّي فَاطِمَةُ وَ لا أَحَدٌ مِنْ بَنِيَّ وَ كُنْتُ إِذَا سَأَلْتُهُ أَجَابَنِي وَ إِذَا سَكَتُّ عَنْهُ وَ فَنِيَتْ مَسَائِلِي ابْتَدَأَنِي فَمَا نَزَلَتْ عَلَى رسول‌اللّه ص آيَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلا أَقْرَأَنِيهَا وَ أَمْلاهَا عَلَيَّ فَكَتَبْتُهَا بِخَطِّي وَ عَلَّمَنِي تَأْوِيلَهَا وَ تَفْسِيرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْكَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ خَاصَّهَا وَ عَامَّهَا وَ دَعَا اللَّهَ أَنْ يُعْطِيَنِي فَهْمَهَا وَ حِفْظَهَا فَمَا نَسِيتُ آيَةً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَ لا عِلْماً أَمْلاهُ عَلَيَّ وَ كَتَبْتُهُ مُنْذُ دَعَا اللَّهَ لِي بِمَا دَعَا وَ مَا تَرَكَ شَيْئاً عَلَّمَهُ اللَّهُ مِنْ حَلالٍ وَ لا حَرَامٍ وَ لا أَمْرٍ وَ لا نَهْيٍ كَانَ أَوْ يَكُونُ وَ لا كِتَابٍ مُنْزَلٍ عَلَى أَحَدٍ قَبْلَهُ مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ إِلا عَلَّمَنِيهِ وَ حَفِظْتُهُ فَلَمْ أَنْسَ حَرْفاً وَاحِداً ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى صَدْرِي وَ دَعَا اللَّهَ لِي أَنْ يَمْلا قَلْبِي عِلْماً وَ فَهْماً وَ حُكْماً وَ نُوراً فَقُلْتُ يَا نَبِيَّ اللَّهِ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي مُنْذُ دَعَوْتَ اللَّهَ لِي بِمَا دَعَوْتَ لَمْ أَنْسَ شَيْئاً وَ لَمْ يَفُتْنِي شَيْ‏ءٌ لَمْ أَكْتُبْهُ أَ فَتَتَخَوَّفُ عَلَيَّ النِّسْيَانَ فِيمَا بَعْدُ فَقَالَ لا لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَيْكَ النِّسْيَانَ وَ الْجَهْلَ

ترجمه: سلیم بن قیس گوید: به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض كردم. من از سلمان و مقداد و ابى‌ذر چیزى از تفسیر قرآن هم احادیثى از پیامبر (ص) شنیده‌ام كه با آن‌چه در نزد مردم است مخالف است و باز از شما مى‌شنوم چیزى كه آن‌چه را شنیده‌ام تصدیق مى‌كند، و در دست مردم مطالبى از تفسیر قرآن و احادیث پیامبر مى‌بینم كه شما با آن‌ها مخالفید و همه را باطل مى‌دانید، آیا عقیده دارید مردم عمداً بر رسول‌خدا دروغ مى‌بندند و قرآن را به رأى خود تفسیر مى‌كنند؟ سلیم گوید: حضرت به من توجه كرد و فرمود، سؤالى كردى اكنون پاسخش را بفهم.

همانا نزد مردم حق و باطل و راست و دروغ و ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محكم و متشابه و خاطره درست و نادرست همه و در زمان پیامبر(ص) مردم بر حضرتش دروغ بستند تا آن‌كه میان مردم به سخرانى ایستاد و فرمود: «اى مردم همانا دروغ بندان بر من زیاد شده‌اند هر كه عمداً به من دروغ بندد باید جاى نشستن خود را دوزخ داند.» سپس بعد از او هم بر او دروغ بستند همانا حدیث از چهار طریقى كه پنجمى ندارد به شما می‌رسد.

اول شخص منافقى كه تظاهر به ایمان مى‌كند و اسلام ساختگى دارد عمداً دروغ بستن به پیامبر پروا ندارد و آن را گناه نمى‌شمارد، اگر مردم بدانند كه او منافق و دروغگوست از او نمى‌پذیرند و تصدیقش نمى‌كنند لیكن مردم می‌گویند این شخص همدم پیامبر بوده و او را دیده و از او شنیده است مردم از او اخذ كنند و از حالش آگهى ندارند در صورتى كه خداوند پیامبرش را از حال منافقین خبر داده و ایشان را توصیف نموده و فرموده است (63، 3) «چون ایشان را بینى از ظاهرشان خوشت آید و اگر سخن گویند به گفتارشان گوش دهى» منافقین پس از پیامبر زنده ماندند و به رهبران گمراهى و كسانی كه با باطل و دروغ و تهمت مردم را به دوزخ خوانند پیوستند و آن‌ها پست‌هاى حساسشان دادند و بر گردن مردمشان سوار كردند و به وسیله آن‌ها دنیا را به دست آوردند، زیرا مردم همراه زمامداران و دنبال مى‌روند مگر آن را كه خدا نگهدارد این بود یكى از چهار نفر.

دوم كسى كه چیزى از پیامبر (ص) شنیده و آن را درست نفهمیده و بغلط رفته ولى قصد دروغ نداشته آن حدیث در دست او است. به آن معتقد است و عمل مى‌كند و بدیگران مى‌رساند و مى‌گوید من این را از رسول‌خدا (ص) شنیدم. اگر مسلمین بدانند كه او به‌غلط رفته نمى‌پذیرندش و اگر هم خودش بداند اشتباه كرده و آن را رها مى‌كند.

سوم شخصى كه چیزى از پیامبر (ص) شنیده كه به آن امر مى‌فرمود سپس پیامبر از آن نهى فرموده و او آگاه نگشته یا نهى چیزى را از پیامبر شنیده و سپس آن حضرت به آن امر فرموده و او اطلاع نیافته پس او منسوخ را حفظ كرده و ناسخ را حفظ نكرده اگر او بداند منسوخ است تركش كند و اگر مسلمین هنگامی كه از او مى‌شنوند بدانند منسوخ است تركش كنند.

چهارم شخصى كه بر پیامبر دروغ نبسته و دروغ را از ترس خدا و احترام پیامبر مبفوض دارد و حدیث را هم فراموش نكرده بلكه آن‌چه شنیده چنان‌كه بوده حفظ كرده و هم‌چنان‌كه شنیده نقل كرده، به آن نیفزوده و از آن كم نكرده و ناسخ را از منسوخ شناخته، بناسخ عمل كرده و منسوخ را رها كرده، زیرا امر پیامبر (ص) هم مانند قرآن ناسخ و منسوخ (و خاص و عام) و محكم و متشابه دارد، گاهى رسول‌خدا (ص) به دو طریق سخن مى‌فرمود: سخنى عام و سخنى خاص مثل قرآن. و خداى عزوجل در كتابش فرموده (59، 7) آن‌چه را پیامبر برایتان آورده اخذ كنید و از آن‌چه نهیتان كرده بازایستید، كسى كه مقصود خدا و رسولش را نفهمد و درك نكند و بر او مشتبه شود، اصحاب پیامبر (ص) كه چیزى از او مى‌پرسیدند همگى كه نمى‌فهمیدند، بعضى از آن‌ها از پیامبر مى‌پرسیدند ولى (بعلت شرم یا احترام یا بى‌قیدى) فهم جوئى نمى‌كردند و دوست داشتند كه بیابانى و رهگذرى بیاید و از پیامبر بپرسد تا آن‌ها بشنوند.

اما من هر روز یك نوبت و هر شب یك نوبت بر پیامبر (ص) وارد مى‌شدم با من خلوت مى‌كرد و در هر موضوعى با او بودم (محرم رازش بودم و چیزى از من پوشیده نداشت) اصحاب پیامبر (ص) مى‌دانند كه جز من با هیچ‌كس چنین رفتار نمى‌كرد، بسا بود كه در خانه خودم بودم و پیامبر (ص) نزدم مى‌آمد، و این همنشینى در خانه من بیش‌تر واقع مى‌شد از خانه پیامبر و چون در بعضى از منازل بر آن حضرت وارد مى‌شدم، زنان خود را بیرون مى‌كرد و تنها با من بود و چون براى خلوت به منزل من مى‌آمد فاطمه و هیچ‌یك از پسرانم را بیرون نمى‌كرد، چون از او مى‌پرسیدم جواب مى‌داد و چون پرسشم تمام مى‌شد و خاموش مى‌شدم او شروع مى‌فرمود، هیچ آیه‌اى از قرآن بر رسول‌خدا (ص) نازل نشد جز این‌كه براى من خواند و املا فرمود و من به خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست كه فهم و حفظ آن را به من عطا فرماید و از زمانى كه آن دعا را در باره من كرد هیچ آیه‌اى از قرآن و هیچ علمى را كه املا فرمود و من نوشتم فراموش نكردم و آن‌چه را كه خدا تعلیمش فرمود از حلال و حرام و امر و نهى گذشته و آینده و نوشته‌اى كه بر هر پیامبر پیش از او نازل شده بود از طاعت و معصیت به من تعلیم فرمود و من حفظش كردم و حتى یك حرف آن را فراموش نكردم، سپس دستش را بر سنیه‌ام گذاشت و از خدا خواست دلم را از علم و فهم و حكم و نور پر كند، عرض كردم اى پیامبر خدا پدر و مادرم قربانت از زمانى كه آن دعا را در باره من كردى چیزى را فراموش نكردم و آن‌چه را هم ننوشتم از یادم نرفت، آبا بیم فراموشى بر من دارى؟ فرمود! نه بر تو بیم فراموش و نادانى ندارم.

تبوء مقعده: نزله و استقر فيه، جای‌دادن، قرار گرفتن؛ وَهِمَ: غلط؛ وَهَمَ: ذهب؛ املاء الكتاب: انشاء الفاظ و معاني.

حدیث شریف در پی تبیین علل اختلاف احادیث، مذاهب و آراء علماء و صحابه است.

متصنع بالاسلام: متكلف به شعار مسلمين و هم‌رنگی با آن‌ها.

لايتأثم: گناه را گناه و معاقب نمی‌دانند

لايتحرج: لايحذر منه

تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ: اشاره به صلاح ظاهر آنان دارد.

وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ: اشاره فصاحت و اطلاعات آن‌ها دارد.

كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ: ولی در واقع نه عالم بودند نه عامل بلکه به معنی واقعی کلمه بی‌خاصیت بودند.

الحديث الثانى و هو التسعون و المائة

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي‌عَبْدِاللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا بَالُ أَقْوَامٍ يَرْوُونَ عَنْ فُلانٍ وَ فُلانٍ عَنْ رسول‌اللّه ص لا يُتَّهَمُونَ بِالْكَذِبِ فَيَجِي‏ءُ مِنْكُمْ خِلافُهُ قَالَ إِنَ‏ الْحَدِيثَ يُنْسَخُ كَمَا يُنْسَخُ الْقُرْآنُ

ترجمه:
محمد بن مسلم گوید به حضرت صادق علیه السلام عرض كردم، چه مى‌شود مردمى را متهم به دروغ نیستند حدیثى را به‌واسطه  از رسول‌خدا (ص) روایت مى‌كنند ولى از شما خلافش به ما مى‌رسد؟ فرمود: حدیث هم مانند قرآن نسخ مى‌شود.

الحديث الثالث و هو الواحد و التسعون و المائة

عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ ع مَا بَالِي أَسْأَلُكَ عَنِ الْمَسْأَلَةِ فَتُجِيبُنِي فِيهَا بِالْجَوَابِ ثُمَّ يَجِيئُكَ غَيْرِي فَتُجِيبُهُ فِيهَا بِجَوَابٍ آخَرَ فَقَالَ إِنَّا نُجِيبُ النَّاسَ عَلَى الزِّيَادَةِ وَ النُّقْصَانِ قَالَ قُلْتُ فَأَخْبِرْنِي عَنْ أَصْحَابِ رسول‌اللّه ص صَدَقُوا عَلَى مُحَمَّدٍ ص أَمْ كَذَبُوا قَالَ بَلْ صَدَقُوا قَالَ قُلْتُ فَمَا بَالُهُمُ اخْتَلَفُوا فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ يَأْتِي رسول‌اللّه ص فَيَسْأَلُهُ عَنِ الْمَسْأَلَةِ فَيُجِيبُهُ فِيهَا بِالْجَوَابِ ثُمَّ يُجِيبُهُ بَعْدَ ذَلِكَ مَا يَنْسَخُ ذَلِكَ الْجَوَابَ فَنَسَخَتِ الْأَحَادِيثُ بَعْضُهَا بَعْضاً

ترجمه: ابن حازم گوید: چه مى‌شود كه من از شما مطلبى مى‌پرسم و شما جواب مرا مى‌گویید و سپس دیگرى نزد شما مى‌آید و به او جواب دیگرى مى‌فرمائید! فرمود: ما مردم را به زیاد و كم (به اندازه عقلشان) جواب مى‌گوییم. عرض كردم، بفرمایید آیا اصحاب پیامبر (ص) بر آن حضرت راست گفتند یا دروغ بستند! فرمود: راست گفتند. عرض كردم پس چرا اختلاف پیدا كردند؟ فرمود: مگر نمى‌دانى كه مردى خدمت پیامبر (ص) مى‌آمد و از او مسأله‌اى مى‌پرسید و آن حضرت جوابش مى‌فرمود و بعدها به او جوابى مى‌داد كه جواب اول را نسخ مى‌كرد پس بعضى از احادیث بعضى دیگر را نسخ كرده است.

شرح

دو پرسش در حدیث شریف پاسخ داده شده است:

1- چرا برای یک مسأله پاسخ‌های متعدد داده شده است؟

‏2- چرا اصحاب پیامبر (ص) در احادیث با هم اختلاف دارند؟

3- پاسخ پرسش نخست، تفاوت در فهم و قابلیت مخاطب است.

4- پاسخ پرسش دوم، ناتوانی در درک همه ویژگی‌های احادیث مانند ناسخ و منسوخ، عام و خاص و مانند آن است.

الحديث الرابع و هو الثانى و التسعون و المائة

عَنْ أَبِي‌عُبَيْدَةَ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ لِي يَا زِيَادُ مَا تَقُولُ لَوْ أَفْتَيْنَا رَجُلًا مِمَّنْ يَتَوَلانَا بِشَئ مِنَ التَّقِيَّةِ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَنْتَ أَعْلَمُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ إِنْ أَخَذَ بِهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَعْظَمُ أَجْراً وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى إِنْ أَخَذَ بِهِ أُوجِرَ وَ إِنْ تَرَكَهُ وَ اللَّهِ أَثِمَ

ترجمه: زیاد گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: اگر ما به یكى از دوستان خود فتوائى از روى تقیه دهیم چه مى‌گویى! عرض كردم؛ قربانت شما بهتر مى‌دانید. فرمود: اگر همان را اخذ كند برایش بهتر و پاداشش بزرگ‌تر است و در روایت دیگر است كه فرمود: اگر آن را أخذ كند پاداش یابد و اگر رها كند به خدا كه گناه كرده است.

شرح‏

1- عمل به تقیه در موضع آن، همانند عمل به تکالیف واقعی در جای آن‌هاست بلکه اجر عمل به تقیه بیش از اجر عمل به تکالیف واقعی است، زیرا به انکسار نفس و عبودیت نزدیک‌تر است.

2- ترک تقیه مانند ترک تکالیف عادی مستلزم عقاب است هم از جهت ترک تکلیف و هم از جهت ظهور انانیت.

الحديث الخامس و هو الثالث و التسعون و المائة

عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَنِي ثُمَّ جَاءَهُ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنْهَا فَأَجَابَهُ بِخِلافِ مَا أَجَابَنِي ثُمَّ جَاءَ رَجُلٌ آخَرُ فَأَجَابَهُ بِخِلافِ مَا أَجَابَنِي وَ أَجَابَ صَاحِبِي فَلَمَّا خَرَجَ الرَّجُلانِ قُلْتُ يَا ابْنَ رسول‌اللّه رَجُلانِ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ مِنْ شِيعَتِكُمْ قَدِمَا يَسْأَلانِ فَأَجَبْتَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِغَيْرِ مَا أَجَبْتَ بِهِ صَاحِبَهُ فَقَالَ يَا زُرَارَةُ إِنَّ هَذَا خَيْرٌ لَنَا وَ أَبْقَى لَنَا وَ لَكُمْ وَ لَوِ اجْتَمَعْتُمْ عَلَى أَمْرٍ وَاحِدٍ لَصَدَّقَكُمُ النَّاسُ عَلَيْنَا وَ لَكَانَ أَقَلَّ لِبَقَائِنَا وَ بَقَائِكُمْ قَالَ ثُمَّ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ ع شِيعَتُكُمْ لَوْ حَمَلْتُمُوهُمْ عَلَى الْأَسِنَّةِ أَوْ عَلَى النَّارِ لَمَضَوْا وَ هُمْ يَخْرُجُونَ مِنْ عِنْدِكُمْ مُخْتَلِفِينَ قَالَ فَأَجَابَنِي بِمِثْلِ جَوَابِ أَبِيهِ

ترجمه: زراره گوید: از امام باقر علیه السلام مطلبى پرسیدم و جوابم فرمود، سپس مردى آمد و همان مطلب را از او پرسید و او برخلاف جواب منش گفت، سپس مرد دیگرى آمد و به او جوابى برخلاف هر دو جواب داد، چون آن دو مرد رفتند، عرض كردم پسر پیامبر! دو مرد از اهل عراق و از شیعیان شما آمدند و سؤالى كردند و شما هریك را برخلاف دیگرى جواب دادید! فرمود: اى زراره این گونه رفتار براى ما بهتر و ما و شما را بیش‌تر باقى دارد و اگر اتفاق كلمه داشته باشید، مردم متابعت شما را از ماه تصدیق مى‌كنند (و اتحاد شما را علیه خود مى‌دانند) و زندگى ما و شما ناپایدار گردد.

زراره گوید سپس به امام صادق علیه السلام عرض كردم: شیعیان شما چنانند كه اگر آن‌ها را به سوى سرنیزه و آتش برانید مى‌روند با این حال از شما جواب‌هاى مختلف مى‌شنوند. آن حضرت هم به مانند پدرش به من جواب داد.

شرح‏

1- یکی از عوامل اختلاف احادیث ائمه (ع) تقیه بوده است.

2- یکی از عوامل تقیه نیز حفظ اولیاء و مومنان و در نتیجه حفظ دین بوده است.

الحديث السادس و هو الرابع و التسعون و المائة

عَنْ نَصْرٍ الْخَثْعَمِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ ع يَقُولُ مَنْ عَرَفَ أَنَّا لا نَقُولُ إِلا حَقّاً فَلْيَكْتَفِ بِمَا يَعْلَمُ مِنَّا فَإِنْ سَمِعَ مِنَّا خِلافَ مَا يَعْلَمُ فَلْيَعْلَمْ أَنَّ ذَلِكَ دِفَاعٌ مِنَّا عَنْهُ

ترجمه: امام صادق علیه السلام فرمود: كسى كه مى‌داند ما جز حق نگوئیم باید همان علمش به ما او را بس باشد پس اگر از ما خلاف آن‌چه را كه مى‌داند (گفتارى به ظاهر ناحق) شنید باید بداند كه آن گفتار براى دفاع ماست از او.

الحديث السابع و هو الخامس و التسعون و المائة

عَنْ أَبِي‌عَبْدِاللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اخْتَلَفَ عَلَيْهِ رَجُلانِ مِنْ أَهْلِ دِينِهِ فِي أَمْرٍ كِلاهُمَا يَرْوِيهِ أَحَدُهُمَا يَأْمُرُ بِأَخْذِهِ وَ الْآخَرُ يَنْهَاهُ عَنْهُ كَيْفَ يَصْنَعُ؟ فَقَالَ يُرْجِئُهُ حَتَّى يَلْقَى مَنْ يُخْبِرُهُ فَهُوَ فِي سَعَةٍ حَتَّى يَلْقَاهُ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى بِأَيِّهِمَا أَخَذْتَ مِنْ بَابِ التَّسْلِيمِ وَسِعَكَ

ترجمه: سماعه گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مردیست كه دو نفر از هم مذهبانش نسبت به مطلبى دو روایت مختلف برایش نقل مى‌كنند، یكى امرش مى‌كند و دیگرى نهیش مى‌نماید، او چه كند! فرمود: تأخیرش اندازد تا آن‌كه را بواقع خبرش مى‌دهد (امام زمانش را) ملاقات كند، و تا زمان ملاقاتش خود مختاراست. و در روایت دیگر است، به هر كدام از آن دو روایت كه با رضایت خاطر عمل كنیم تو را روا است.

شرح‏

يرجئه: يؤخره

اگر تاخیر ممکن باشد، يُرْجِئُهُ حَتَّى يَلْقَى مَنْ يُخْبِرُهُ

اگر تاخیر ممکن نباشد، بِأَيِّهِمَا أَخَذْتَ مِنْ بَابِ التَّسْلِيمِ وَسِعَكَ

الحديث الثامن و هو السادس و التسعون و المائة

عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي‌عَبْدِاللَّهِ ع قَالَ أَ رَأَيْتَكَ لَوْ حَدَّثْتُكَ بِحَدِيثٍ الْعَامَ ثُمَّ جِئْتَنِي مِنْ قَابِلٍ فَحَدَّثْتُكَ بِخِلافِهِ بِأَيِّهِمَا كُنْتَ تَأْخُذُ قَالَ قُلْتُ كُنْتُ آخُذُ بِالْأَخِيرِ فَقَالَ لِي رَحِمَكَ اللَّهُ

ترجمه: راوى گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: بگو بدانم. اگر من امسال حدیثى به تو گویم و سال آینده كه نزد من آئى خلاف آن را به تو گویم به كدام یك از دو حدیث عمل مى‌كنى! عرض كردم؛ به دومى فرمود خدایت بیامرزد.

الحديث التاسع و هو السابع و التسعون و المائة

عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ ع إِذَا جَاءَ حَدِيثٌ عَنْ أَوَّلِكُمْ وَ حَدِيثٌ عَنْ آخِرِكُمْ بِأَيِّهِمَا نَأْخُذُ فَقَالَ خُذُوا بِهِ حَتَّى يَبْلُغَكُمْ عَنِ الْحَيِّ فَإِنْ بَلَغَكُمْ عَنِ الْحَيِّ فَخُذُوا بِقَوْلِهِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ ع إِنَّا وَ اللَّهِ لا نُدْخِلُكُمْ إِلا فِيمَا يَسَعُكُمْ وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ خُذُوا بِالْأَحْدَثِ

ترجمه: ابن خنیس گوید به امام صادق علیه السلام عرض كردم: اگر حدیثى از امام سابق رسد و حدیثى بر خلاف از امام لاحق به كدام‌یك عمل كنیم! فرمود: به یكى از آن دو (به حدیث امام لاحق عمل كنید ملاصدرا -) تا از امام زنده بیانى رسد و چون از امام زنده بیانى رسید به آن عمل كنید، سپس فرمود: به خدا ما شما را براهى در آریم كه در وسعت باشید و در روایت دیگر است: به حدیث تازه‌تر عمل كنید.

الحديث العاشر و هو الثامن و التسعون و المائة

عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ ع عَنْ رَجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَيْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِي دَيْنٍ أَوْ مِيرَاثٍ فَتَحَاكَمَا إِلَى السُّلْطَانِ وَ إِلَى الْقُضَاةِ أَ يَحِلُّ ذَلِكَ قَالَ مَنْ تَحَاكَمَ إِلَيْهِمْ فِي حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ مَا يَحْكُمُ لَهُ فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقّاً ثَابِتاً لِأَنَّهُ أَخَذَهُ بِحُكْمِ الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يُكْفَرَ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ» (نساء، 60)

قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعَانِ قَالَ يَنْظُرَانِ إِلَى مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَيْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَيْنَا الرَّادُّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرْكِ بِاللَّهِ

قُلْتُ فَإِنْ كَانَ كُلُّ رَجُلٍ اخْتَارَ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا فَرَضِيَا أَنْ يَكُونَا النَّاظِرَيْنِ فِي حَقِّهِمَا وَ اخْتَلَفَا فِيمَا حَكَمَا وَ كِلاهُمَا اخْتَلَفَا فِي حَدِيثِكُمْ‏ قَالَ الْحُكْمُ مَا حَكَمَ بِهِ أَعْدَلُهُمَا وَ أَفْقَهُهُمَا وَ أَصْدَقُهُمَا فِي الْحَدِيثِ وَ أَوْرَعُهُمَا وَ لا يَلْتَفِتْ إِلَى مَا يَحْكُمُ بِهِ الْآخَرُ

قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُمَا عَدْلانِ مَرْضِيَّانِ عِنْدَ أَصْحَابِنَا لا يُفَضَّلُ وَاحِدٌ مِنْهُمَا عَلَى الْآخَرِ قَالَ فَقَالَ يُنْظَرُ إِلَى مَا كَانَ مِنْ رِوَايَتِهِمْ عَنَّا فِي ذَلِكَ الَّذِي حَكَمَا بِهِ الْمُجْمَعُ عَلَيْهِ مِنْ أَصْحَابِكَ فَيُؤْخَذُ بِهِ مِنْ حُكْمِنَا وَ يُتْرَكُ الشَّاذُّ الَّذِي لَيْسَ بِمَشْهُورٍ عِنْدَ أَصْحَابِكَ فَإِنَّ الْمُجْمَعَ عَلَيْهِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ إِنَّمَا الْأُمُورُ ثَلاثَةٌ أَمْرٌ بَيِّنٌ رُشْدُهُ فَيُتَّبَعُ وَ أَمْرٌ بَيِّنٌ غَيُّهُ فَيُجْتَنَبُ وَ أَمْرٌ مُشْكِلٌ يُرَدُّ عِلْمُهُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ قَالَ رسول‌اللّه ص حَلالٌ بَيِّنٌ وَ حَرَامٌ بَيِّنٌ وَ شُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَمَنْ تَرَكَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَكَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَكَ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُ

قُلْتُ فَإِنْ كَانَ الْخَبَرَانِ عَنْكُمَا مَشْهُورَيْنِ قَدْ رَوَاهُمَا الثِّقَاتُ عَنْكُمْ قَالَ يُنْظَرُ فَمَا وَافَقَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ خَالَفَ الْعَامَّةَ فَيُؤْخَذُ بِهِ وَ يُتْرَكُ مَا خَالَفَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ وَافَقَ الْعَامَّةَ

قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ رَأَيْتَ إِنْ كَانَ الْفَقِيهَانِ عَرَفَا حُكْمَهُ مِنَ الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ وَجَدْنَا أَحَدَ الْخَبَرَيْنِ مُوَافِقاً لِلْعَامَّةِ وَ الْآخَرَ مُخَالِفاً لَهُمْ بِأَيِّ الْخَبَرَيْنِ يُؤْخَذُ قَالَ مَا خَالَفَ الْعَامَّةَ فَفِيهِ الرَّشَادُ

فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنْ وَافَقَهُمَا الْخَبَرَانِ جَمِيعاً قَالَ يُنْظَرُ إِلَى مَا هُمْ إِلَيْهِ أَمْيَلُ حُكَّامُهُمْ وَ قُضَاتُهُمْ فَيُتْرَكُ وَ يُؤْخَذُ بِالْآخَرِ

قُلْتُ فَإِنْ وَافَقَ حُكَّامُهُمُ الْخَبَرَيْنِ جَمِيعاً قَالَ إِذَا كَانَ ذَلِكَ فَأَرْجِهْ حَتَّى تَلْقَى إِمَامَكَ فَإِنَّ الْوُقُوفَ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ خَيْرٌ مِنَ الِاقْتِحَامِ فِي الْهَلَكَاتِ

ترجمه: عمر بن حنظله گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: دو نفر از خودمان راجع به وام یا میراثى نزاع دارند و نزد سلطان و قاضیان وقت به محاكمه مى‌روند، این عمل جایز است؟ فرمود: كسی كه در موضوعى حق یا باطل نزد آن‌ها به محاكمه رود چنان است كه نزد طغیانگر به محاكمه رفته باشد و آن‌چه طغیانگر برایش حكم كند اگر چه حق مسلم او باشد چنان است كه مال حرامى را مى‌گیرد، زیرا آن را به حكم طغیانگر گرفته است در صورتى كه خدا امر فرموده است به او كافر باشند خداى تعالى فرماید (23 سوره 60) مى‌خواهند به طغیانگر محاكمه برند در صورتى كه مأمور بودند به او كافر شوند. عرض كردم: پس چه كنند؟ فرمود: نظر كنند به شخصى از خود شما كه حدیث ما را روایت كند و در حلال و حرام ما نظر افكند و احكام ما را بفهمد، به حكمیت او راضى شوند همانا من او را حاكم شما قرار دادم، اگر طبق دستور ما حكم داد و یكى از آن‌ها از او نپذیرفت همانا حكم خدا را سبك شمرده و ما را رد كرده است و آن‌كه ما را رد كند خدا را رد كرده و این در مرز شرك به خدا است. گفتم: اگر هر كدام از آن دو یكى از اصحابمان را (از شیعیان) انتخاب كرده، به نظرات او در حق خویش راضى شد و آن دو در حكم اختلاف كردند و منشأ اختلافشان، اختلاف حدیث شما بود، فرمود: حكم درست آن است كه عادل‌تر و فقیه‌تر و راستگوتر در حدیث و پرهیزكارتر آن‌ها صادر كند و به حكم آن دیگر اعتنا نشود. گفتم: اگر هر دو عادل و پسندیده نزد اصحاب باشند و هیچ یك بر دیگرى ترجیح نداشته باشد، چه كنند؟ فرمود: توجه شود به آن‌كه مدرك حكمش حدیث مورد اتفاق نزد اصحاب باشد به آن حدیث عمل شود و حدیث دیگرى كه تنها و غیر معروف نزد اصحاب است رها شود، زیرا آن‌چه مورد اتفاق است تردید ندارد و همانا امور بر سه قسم اند: 1- امرى كه درستى و هدایت آن روشن است و باید پیروى شود. 2- امرى كه گمراهیش روشن است و باید از آن پرهیز شود. 3- امرى كه مشكل و مشتبه است و باید دریافت حقیقت او به خدا و رسولش ارجاع شود، پیامبر (ص) فرموده است: حلالى است روشن و حرامى است روشن و در میان آن‌ها امورى است مشتبه (پوشیده و نامعلوم) كسى كه امور مشتبه را رها كند از محرمات نجات یابد و هر كه مشتبهات را اخذ كند مرتكب محرمات هم گردد و ندانسته هلاك شود. گفتم اگر هر دو حدیث مشهور باشند و معتمدین از شما روایت كرده باشند؟ فرمود: باید توجه شود، هر كدام مطابق قرآن و سنت و مخالف عامه باشد اخذ شود، و آن‌كه مخالف قرآن و سنت و موافق عامه باشد رها شود. گفتم: قربانت به من بفرمائید اگر هر دو فقیه حكم را از قرآن و سنت به دست آورده باشند، ولى یكى از دو خبر را موافق عامه و دیگرى را مخالف عامه بیابیم، به كدام‌یك أخذ شود؟ فرمود: آن‌كه مخالف عامه است حق است. گفتم فدایت شوم، اگر هر دو خبر موافق دو دسته از عامه باشد؟ فرمود: نظر شود به خبرى كه حاكمان و قاضیان ایشان بیش‌تر توجه دارند ترك شود و آن دیگر اخذ شود. گفتم: اگر حاكمان عامه به هر دو خبر با توافق نظر دهند؟ فرمود: چون چنین شد صبر كن تا امامت را ملاقات كنى، زیرا توقف در نزد شبهات از افتادن به مهلكه بهتر است.

شرح‏

سحت: حرام؛ فارجه، تاخیر انداز؛ اقتحام: بدون اندیشه اقدام کردن