بَابٌ آخَرُ وَ هُوَ مِنَ الْبَابِ الْأَوَّلِ إِلا أَنَّ فِيهِ زِيَادَةً وَ هُوَ الْفَرْقُ مَا بَيْنَ الْمَعَانِي الَّتِي تَحْتَ أَسْمَاءِ اللَّهِ وَ أَسْمَاءِ الْمَخْلُوقِينَ

دنباله باب معانی اسماء با این تفاوت که فرق میان معانى اسماء خدا و اسماء مخلوق را نیز دارد

و هو الباب السادس عشر و هو من الباب الاول اي الخامس عشر:

108- الحديث الاول و هو الثامن عشر و ثلاث مائة

عَنِ الْفَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ عَنْ أَبِي‌الْحَسَنِ(ع) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ.

لَوْ كَانَ كَمَا يَقُولُ الْمُشَبِّهَةُ لَمْ يُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ‏ وَ لا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَإِ، لَكِنَّهُ الْمُنْشِئُ؛ فَرْقٌ بَيْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ أَنْشَأَهُ، إِذْ كَانَ لا يُشْبِهُهُ شَيْ‏ءٌ وَ لا يُشْبِهُ هُوَ شَيْئاً

قُلْتُ: أَجَلْ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ لَكِنَّكَ قُلْتَ الْأَحَدُ الصَّمَدُ وَ قُلْتَ لا يُشْبِهُهُ شَيْ‏ءٌ وَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ أَ لَيْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِيَّةُ؟

 قَالَ: يَا فَتْحُ أَحَلْتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ، إِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي فَأَمَّا فِي الْأَسْمَاءِ فَهِيَ وَاحِدَةٌ وَ هِيَ دَالَّةٌ عَلَى الْمُسَمَّى.

وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَانَ وَ إِنْ قِيلَ وَاحِدٌ فَإِنَّهُ يُخْبَرُ أَنَّهُ جُثَّةٌ وَاحِدَةٌ وَ لَيْسَ بِاثْنَيْنِ؛ وَ الْإِنْسَانُ نَفْسُهُ لَيْسَ بِوَاحِدٍ، لِأَنَّ أَعْضَاءَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ أَلْوَانَهُ مُخْتَلِفَةٌ، وَ مَنْ أَلْوَانُهُ مُخْتَلِفَةٌ غَيْرُ وَاحِدٍ؛ وَ هُوَ أَجْزَاءٌ مُجَزَّاةٌ لَيْسَتْ بِسَوَاءٍ دَمُهُ غَيْرُ لَحْمِهِ وَ لَحْمُهُ غَيْرُ دَمِهِ وَ عَصَبُهُ غَيْرُ عُرُوقِهِ وَ شَعْرُهُ غَيْرُ بَشَرِهِ وَ سَوَادُهُ غَيْرُ بَيَاضِهِ وَ كَذَلِكَ سَائِرُ جَمِيعِ الْخَلْقِ. فَالْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فِي الِاسْمِ وَ لا وَاحِدٌ فِي الْمَعْنَى.

وَ اللَّهُ جَلَّ جَلالُهُ هُوَ وَاحِدٌ لا وَاحِدَ غَيْرُهُ؛ لا اخْتِلافَ فِيهِ وَ لا تَفَاوُتَ وَ لا زِيَادَةَ وَ لا نُقْصَانَ.

فَأَمَّا الْإِنْسَانُ الْمَخْلُوقُ الْمَصْنُوعُ الْمُؤَلَّفُ مِنْ أَجْزَاءٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ جَوَاهِرَ شَتَّى غَيْرَ أَنَّهُ بِالِاجْتِمَاعِ شَيْ‏ءٌ وَاحِدٌ.

قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ فَرَّجْتَ عَنِّي فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ. فَقَوْلَكَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ فَسِّرْهُ لِي كَمَا فَسَّرْتَ الْوَاحِدَ، فَإِنِّي أَعْلَمُ أَنَّ لُطْفَهُ عَلَى خِلافِ لُطْفِ خَلْقِهِ لِلْفَصْلِ غَيْرَ أَنِّي أُحِبُّ أَنْ تَشْرَحَ ذَلِكَ لِي

فَقَالَ: يَا فَتْحُ إِنَّمَا قُلْنَا اللَّطِيفُ، لِلْخَلْقِ اللَّطِيفِ، وَ لِعِلْمِهِ بِالشَّيْ‏ءِ اللَّطِيفِ. أَ وَ لا تَرَى وَفَّقَكَ اللَّهُ وَ ثَبَّتَكَ إِلَى أَثَرِ صُنْعِهِ فِي النَّبَاتِ اللَّطِيفِ وَ غَيْرِ اللَّطِيفِ وَ مِنَ الْخَلْقِ اللَّطِيفِ وَ مِنَ الْحَيَوَانِ الصِّغَارِ وَ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الْجِرْجِسِ وَ مَا هُوَ أَصْغَرُ مِنْهَا مَا لا يَكَادُ تَسْتَبِينُهُ الْعُيُونُ بَلْ لا يَكَادُ يُسْتَبَانُ لِصِغَرِهِ الذَّكَرُ مِنَ الْأُنْثَى وَ الْحَدَثُ الْمَوْلُودُ مِنَ الْقَدِيمِ، فَلَمَّا رَأَيْنَا صِغَرَ ذَلِكَ فِي لُطْفِهِ وَ اهْتِدَاءَهُ لِلسَّفَادِ وَ الْهَرَبَ مِنَ الْمَوْتِ وَ الْجَمْعَ لِمَا يُصْلِحُهُ وَ مَا فِي لُجَجِ الْبِحَارِ وَ مَا فِي لِحَاءِ الْأَشْجَارِ وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْقِفَارِ وَ إِفْهَامَ بَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ مَنْطِقَهَا وَ مَا يَفْهَمُ بِهِ أَوْلادُهَا عَنْهَا وَ نَقْلَهَا الْغِذَاءَ إِلَيْهَا ثُمَّ تَأْلِيفَ أَلْوَانِهَا حُمْرَةٍ مَعَ صُفْرَةٍ وَ بَيَاضٍ مَعَ حُمْرَةٍ وَ أَنَّهُ مَا لا تَكَادُ عُيُونُنَا تَسْتَبِينُهُ لِدَمَامَةِ خَلْقِهَا لا تَرَاهُ عُيُونُنَا وَ لا تَلْمِسُهُ أَيْدِينَا، عَلِمْنَا أَنَّ خَالِقَ هَذَا الْخَلْقِ لَطِيفٌ لَطُفَ بِخَلْقِ مَا سَمَّيْنَاهُ بِلا عِلاجٍ وَ لا أَدَاةٍ وَ لا آلَةٍ وَ أَنَّ كُلَّ صَانِعِ شَئ فَمِنْ شَئ صَنَعَ، وَ اللَّهُ الْخَالِقُ اللَّطِيفُ الْجَلِيلُ خَلَقَ وَ صَنَعَ لا مِنْ شَئ

ترجمه: جرجانى گوید: شنیدم كه حضرت ابوالحسن علیه السلام مى‌فرمود: خدا لطیف، آگاه، شنوا، بینا، یگانه، یكتا و بى‌نیاز است، نزاده و زاده نشده و هیچ‌كس همتاى او نیست، اگر او چنان باشد كه مشبهه گویند نه خالق از مخلوق شناخته شود و نه آفریننده از آفریده ولى اوست آفریننده، میان او و كسى كه جسم و صورتش داده و ایجادش كرده فرق است، زیرا چیزى مانند او نیست و او مانند چیزى نباشد، عرض كردم: آرى خدایم قربانت گرداند ولى شما فرمودید او یكتا و بى‌نیاز است و فرمودید چیزى مانند او نیست در صورتی‌كه خدا یكتا است و انسان هم یكتا است، مگر یكتائى او شبیه یكتائى انسان نیست؟ فرمود: اى فتح محال گفتى، خدایت پا برجا دارد، همانا تشبیه نسبت بمعانى است، اما نسبت به اسم‌ها همه یكى است و آن‌ها بر صاحب نام دلالت كنند، بیانش این است كه چون گفته شود انسان یكى است این گفته خبر دادن از آن است كه انسان یك پیكر است و دو پیكر نیست ولى خود انسان یكى نیست، زیرا اعضاء و رنگ‌هایش مختلف است، كسی كه رنگ‌هایش مختلف است یكى نیست، اجزائش قابل تقسیم است، یك‌نواخت نیست، خونش غیر گوشتش و گوشتش غیر خونش باشد، عصبش غیر رگ‌هایش و مویش غیر پوستش و سیاهیش غیر سفیدى او است هم‌چنین است مخلوق‌هاى دیگر، پس انسان اسمش یكى است، معنایش یكى نیست، و خداى جل جلاله یكتاست یكتائى جز او وجود ندارد، در او اختلاف و تفاوت و زیادى و كمى نیست، اما انسان مخلوق و مصنوع است، از اجزاء مختلف و مواد گوناگون تركیب شده، جز این‌كه در حال جمع اجزاء یك چیز است، عرض كردم: قربانت گردم، رهائى و آسودگیم بخشیدى، خدایت فرج دهد، لطیف و آگاه بودن خدا را كه فرمودى برایم تفسیر كن چنان‌كه یكتا را تفسیر كردى، من مى‌دانم كه لطف او غیر از لطف مخلوق است به جهت فرق (میان خالق و مخلوق) ولى دوست دارم برایم شرح دهید، فرمود: اى فتح این‌كه گوئیم خدا لطیف است به جهت آفریدن چیز لطیف و دانائیش به چیز لطیف است، مگر نمى‌بینى خدایت توفیق دهد و ثابت دارد اثر ساخت و هنر او را در گیاه لطیف و غیر لطیف و در آفرینش لطیف مثل جاندار كوچك و پشه و كوچك آن و كوچك‌تر از آن كه با چشم در نیاید بلكه به‌واسطه كوچكى نر و ماده و نوزاد و پیش زاد آن تشخیص داده نشود و ما چون كوچكى این حیوان را با لطافتش دیدیم و نیز رهبرى شدنش بنزدیكى با ماده و گریز از مرگ و گرد آوردن منافع خویش و جاندارانی كه در گرداب‌هاى دریا و پوست‌هاى درختان و كویرها و بیابان‌ها و فهمانیدن برخى از آن‌ها اندكى از سخنش را و آن‌چه به بچه‌هاى خود مى‌فهماند و خوراك برایشان مى‌برد و باز موضوع رنگ آمیزى آن‌ها، سرخ با زرد و سفید با قرمز و این‌كه از خردى اندام به چشم ما هویدا نگردند، نه چشمان ما آن را بیند و نه دست‌هاى ما آن را لمس نماید، از ملاحظه تمام این‌ها دانستیم كه خالق این مخلوق لطیف در خلقت آن‌چه نام بردیم لطافت به كار برده بدون رنج بردن و استعمال ابزار و آلت و نیز دانستیم كه هر كه چیزى سازد از ماده‌اى سازد ولى خداى خالق لطیف بزرگوار خلقت و صنعش از ماده‌اى نبوده.

اجل: مانند نعم است. تفاوت آن دو در این است که در تصیق، اجل از نعم بهتر است و در استفهام نعم از اجل برتر است.

أَحَلْتَ: اتيت بالمحال؛ جثة: بدن؛ شت: تفرق؛ شت و شتيت: متفرّق؛ شتان ما بينهما: بَعُدَ؛ بعوض: پشه؛ ْجِرْجِسِ: پشه ریز؛ لجج جمع اللجة: آب بسیار مانند دریا؛ لِحَاءِ الْأَشْجَارِ: پوست نازک بین پوسته و تنه درخت.

اطلاق اسماء و صفات بر حق تعالی و خلق به یک معنی نیست اگر چه معنی لغوی آن‌ها یکی است و مشترک، بنابراین نباید موهم تشبیه باشد.

وَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ أَ لَيْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِيَّةُ؟

پرسش: اگر اسماء و صفات حق و خلق مشترک معنوی، چرا مشترک و مشابه نباشند و قدر جامع نداشته باشند؟

إِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي فَأَمَّا فِي الْأَسْمَاءِ فَهِيَ وَاحِدَةٌ وَ هِيَ دَالَّةٌ عَلَى الْمُسَمى‌

پاسخ: هر اسمی، لفظ و مفهومی کلی و نیز مصداقی دارد که بدان مسمی گفته می‌شود.

گاهی به مسمی، معنی گفته می‌شود چنان‌که به مفهوم نیز معنی گفته می‌شود.

تشبیه در جایی است که مصادیق و مسمیات الفاظ همانند باشند نه الفاظ و مفاهیم آن‌ها.

اگر اسم واحد باشد ولی دارای مفهوم مشکک باشد، مصادیق و مسمیات متفاوتی خواهد داشت که در شدت و ضعف با هم تفاوت دارند و همین تفاوت سبب نفی تشبیه می‌شود.

وَ هِيَ دَالَّةٌ عَلَى الْمُسَمَّى: يعني این اسماء مشترك، به‌گونه‌ای دلالت بر مسکی دارند نه آن‌که از طریق اسماء بتوان حقیقت و کنه مصادیق و مسمیات را شناخت. بنابراین، اطلاق الفاظ مشترک بر حق و خلق سبب تشبیه نمی‌شود.

يَا فَتْحُ إِنَّمَا قُلْنَا اللَّطِيفُ، لِلْخَلْقِ اللَّطِيفِ، وَ لِعِلْمِهِ بِالشَّيْ‏ءِ اللَّطِيفِ.

به دو جهت حق تعالی به لطیف توصیف می‌شود: 1- به سبب این که خلق لطیف را آفریده است. 2- به‌دلیل این که خلق لطیف علم دارد.

109- الحديث الثاني و هو التاسع عشر و ثلاث مائة

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ مُرْسَلًا عَنْ أَبِي‌الْحَسَنِ الرِّضَا(ع): قَالَ اعْلَمْ عَلَّمَكَ اللَّهُ الْخَيْرَ، أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدِيمٌ،

وَ الْقِدَمُ صِفَتُهُ الَّتِي دَلَّتِ الْعَاقِلَ عَلَى أَنَّهُ لا شَيْ‏ءَ قَبْلَهُ وَ لا شَيْ‏ءَ مَعَهُ فِي دَيْمُومِيَّتِهِ؛ فَقَدْ بَانَ لَنَا بِإِقْرَارِ الْعَامَّةِ مُعْجِزَةُ الصِّفَةِ أَنَّهُ لا شَيْ‏ءَ قَبْلَ اللَّهِ وَ لا شَيْ‏ءَ مَعَ اللَّهِ فِي بَقَائِهِ، وَ بَطَلَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ كَانَ قَبْلَهُ أَوْ كَانَ مَعَهُ شَيْ‏ءٌ

وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَوْ كَانَ مَعَهُ شَيْ‏ءٌ فِي بَقَائِهِ، لَمْ يَجُزْ أَنْ يَكُونَ خَالِقاً لَهُ لِأَنَّهُ لَمْ يَزَلْ مَعَهُ فَكَيْفَ يَكُونُ خَالِقاً لِمَنْ لَمْ يَزَلْ مَعَهُ؟

وَ لَوْ كَانَ قَبْلَهُ شَيْ‏ءٌ كَانَ الْأَوَّلَ ذَلِكَ الشَّيْ‏ءُ لا هَذَا وَ كَانَ الْأَوَّلُ أَوْلَى بِأَنْ يَكُونَ خَالِقاً لِلْأَوَّلِ

ثُمَّ وَصَفَ نَفْسَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِأَسْمَاءٍ دَعَا الْخَلْقَ إِذْ خَلَقَهُمْ وَ تَعَبَّدَهُمْ وَ ابْتَلاهُمْ إِلَى أَنْ يَدْعُوهُ بِهَا فَسَمى‌نَفْسَهُ سَمِيعاً بَصِيراً قَادِراً قَائِماً نَاطِقاً ظَاهِراً بَاطِناً لَطِيفاً خَبِيراً قَوِيّاً عَزِيزاً حَكِيماً عَلِيماً وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الْأَسْمَاءَ

فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْقَالُونَ الْمُكَذِّبُونَ وَ قَدْ سَمِعُونَا نُحَدِّثُ عَنِ اللَّهِ أَنَّهُ لا شَيْ‏ءَ مِثْلُهُ وَ لا شَيْ‏ءَ مِنَ الْخَلْقِ فِي حَالِهِ، قَالُوا أَخْبِرُونَا إِذَا زَعَمْتُمْ أَنَّهُ لا مِثْلَ لِلَّهِ وَ لا شِبْهَ لَهُ كَيْفَ شَارَكْتُمُوهُ فِي أَسْمَائِهِ الْحُسْنَى فَتَسَمَّيْتُمْ بِجَمِيعِهَا فَإِنَّ فِي ذَلِكَ دَلِيلًا عَلَى أَنَّكُمْ مِثْلُهُ فِي حَالاتِهِ كُلِّهَا أَوْ فِي بَعْضِهَا دُونَ بَعْضٍ إِذْ جَمَعْتُمُ الْأَسْمَاءَ الطَّيِّبَةَ؟

قِيلَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلْزَمَ الْعِبَادَ أَسْمَاءً مِنْ أَسْمَائِهِ عَلَى اخْتِلافِ الْمَعَانِي،‏ وَ ذَلِكَ كَمَا يَجْمَعُ الِاسْمُ الْوَاحِدُ مَعْنَيَيْنِ مُخْتَلِفَيْنِ

وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ، قَوْلُ النَّاسِ الْجَائِزُ عِنْدَهُمُ الشَّائِعُ وَ هُوَ الَّذِي خَاطَبَ اللَّهُ بِهِ الْخَلْقَ فَكَلَّمَهُمْ به ما يَعْقِلُونَ لِيَكُونَ عَلَيْهِمْ حُجَّةً فِي تَضْيِيعِ مَا ضَيَّعُوا؛ فَقَدْ يُقَالُ لِلرَّجُلِ كَلْبٌ وَ حِمَارٌ وَ ثَوْرٌ وَ سُكَّرَةٌ وَ عَلْقَمَةٌ وَ أَسَدٌ كُلُّ ذَلِكَ عَلَى خِلافِهِ وَ حَالاتِهِ لَمْ تَقَعِ الْأَسَامِي عَلَى مَعَانِيهَا الَّتِي كَانَتْ بُنِيَتْ عَلَيْهِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ لَيْسَ بِأَسَدٍ وَ لا كَلْبٍ فَافْهَمْ ذَلِكَ رَحِمَكَ اللَّهُ.

وَ إِنَّمَا سُمِّيَ اللَّهُ تَعَالَى بِالْعِلْمِ بِغَيْرِ عِلْمٍ حَادِثٍ، عَلِمَ بِهِ الْأَشْيَاءَ، اسْتَعَانَ بِهِ عَلَى حِفْظِ مَا يُسْتَقْبَلُ مِنْ أَمْرِهِ وَ الرَّوِيَّةِ فِيمَا يَخْلُقُ مِنْ خَلْقِهِ وَ يُفْسِدُ مَا مَضَى مِمَّا أَفْنَى مِنْ خَلْقِهِ مِمَّا لَوْ لَمْ يَحْضُرْهُ ذَلِكَ الْعِلْمُ وَ يَغِيبُهُ كَانَ جَاهِلًا ضَعِيفاً كَمَا أَنَّا لَوْ رَأَيْنَا عُلَمَاءَ الْخَلْقِ إِنَّمَا سُمُّوا بِالْعِلْمِ لِعِلْمٍ حَادِثٍ إِذْ كَانُوا فِيهِ جَهَلَةً وَ رُبَّمَا فَارَقَهُمُ الْعِلْمُ بِالْأَشْيَاءِ فَعَادُوا إِلَى الْجَهْلِ

وَ إِنَّمَا سُمِّيَ اللَّهُ عَالِماً لِأَنَّهُ لا يَجْهَلُ شَيْئاً فَقَدْ جَمَعَ الْخَالِقَ وَ الْمَخْلُوقَ اسْمُ الْعَالِمِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى عَلَى مَا رَأَيْتَ

وَ سُمِّيَ رَبُّنَا سَمِيعاً لا بِخَرْتٍ فِيهِ يَسْمَعُ بِهِ الصَّوْتَ وَ لا يُبْصِرُ بِهِ كَمَا أَنَّ خَرْتَنَا الَّذِي بِهِ نَسْمَعُ لا نَقْوَى بِهِ عَلَى الْبَصَرِ

وَ لَكِنَّهُ أَخْبَرَ أَنَّهُ لا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ مِنَ الْأَصْوَاتِ، لَيْسَ عَلَى حَدِّ مَا سُمِّينَا نَحْنُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ بِالسَّمْعِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى

وَ هَكَذَا الْبَصَرُ لا بِخَرْتٍ مِنْهُ أَبْصَرَ كَمَا أَنَّا نُبْصِرُ بِخَرْتٍ مِنَّا لا نَنْتَفِعُ بِهِ فِي غَيْرِهِ وَ لَكِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ لا يَحْتَمِلُ شَخْصاً مَنْظُوراً إِلَيْهِ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى

وَ هُوَ قَائِمٌ لَيْسَ عَلَى مَعْنَى انْتِصَابٍ وَ قِيَامٍ عَلَى سَاقٍ فِي كَبَدٍ كَمَا قَامَتِ الْأَشْيَاءُ وَ لَكِنْ قَائِمٌ يُخْبِرُ أَنَّهُ حَافِظٌ كَقَوْلِ الرَّجُلِ الْقَائِمُ بِأَمْرِنَا فُلانٌ وَ اللَّهُ هُوَ الْقَائِمُ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ به ما كَسَبَتْ وَ الْقَائِمُ أَيْضاً فِي كَلامِ النَّاسِ الْبَاقِي وَ الْقَائِمُ أَيْضاً يُخْبِرُ عَنِ الْكِفَايَةِ كَقَوْلِكَ لِلرَّجُلِ قُمْ بِأَمْرِ بَنِي فُلانٍ أَيِ اكْفِهِمْ وَ الْقَائِمُ مِنَّا قَائِمٌ عَلَى سَاقٍ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ لَمْ نَجْمَعِ الْمَعْنَى

وَ أَمَّا اللَّطِيفُ فَلَيْسَ عَلَى قِلَّةٍ وَ قَضَافَةٍ وَ صِغَرٍ وَ لَكِنْ ذَلِكَ عَلَى النَّفَاذِ فِي الْأَشْيَاءِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنْ أَنْ يُدْرَكَ كَقَوْلِكَ لِلرَّجُلِ لَطُفَ عَنِّي هَذَا الْأَمْرُ وَ لَطُفَ فُلانٌ فِي مَذْهَبِهِ وَ قَوْلِهِ يُخْبِرُكَ أَنَّهُ غَمَضَ فِيهِ الْعَقْلُ وَ فَاتَ الطَّلَبُ وَ عَادَ مُتَعَمِّقاً مُتَلَطِّفاً لا يُدْرِكُهُ الْوَهْمُ فَكَذَلِكَ لَطُفَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَنْ أَنْ يُدْرَكَ بِحَدٍّ أَوْ يُحَدَّ بِوَصْفٍ وَ اللَّطَافَةُ مِنَّا الصِّغَرُ وَ الْقِلَّةُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى

وَ أَمَّا الْخَبِيرُ فَالَّذِي لا يَعْزُبُ عَنْهُ شَيْ‏ءٌ وَ لا يَفُوتُهُ لَيْسَ لِلتَّجْرِبَةِ وَ لا لِلِاعْتِبَارِ بِالْأَشْيَاءِ فَعِنْدَ التَّجْرِبَةِ وَ الِاعْتِبَارِ عِلْمَانِ وَ لَوْ لا هُمَا مَا عُلِمَ لِأَنَّ مَنْ كَانَ كَذَلِكَ كَانَ جَاهِلًا وَ اللَّهُ لَمْ يَزَلْ خَبِيراً به ما يَخْلُقُ وَ الْخَبِيرُ مِنَ النَّاسِ الْمُسْتَخْبِرُ عَنْ جَهْلٍ الْمُتَعَلِّمُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى

وَ أَمَّا الظَّاهِرُ فَلَيْسَ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ عَلا الْأَشْيَاءَ بِرُكُوبٍ فَوْقَهَا وَ قُعُودٍ عَلَيْهَا وَ تَسَنُّمٍ لِذُرَاهَا وَ لَكِنْ ذَلِكَ لِقَهْرِهِ وَ لِغَلَبَتِهِ الْأَشْيَاءَ وَ قُدْرَتِهِ عَلَيْهَا كَقَوْلِ الرَّجُلِ ظَهَرْتُ عَلَى أَعْدَائِي وَ أَظْهَرَنِي اللَّهُ عَلَى خَصْمِي يُخْبِرُ عَنِ الْفَلْجِ وَ الْغَلَبَةِ فَهَكَذَا ظُهُورُ اللَّهِ عَلَى الْأَشْيَاءِ

وَ وَجْهٌ آخَرُ أَنَّهُ الظَّاهِرُ لِمَنْ أَرَادَهُ وَ لا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ وَ أَنَّهُ مُدَبِّرٌ لِكُلِّ مَا بَرَأَ فَأَيُّ ظَاهِرٍ أَظْهَرُ وَ أَوْضَحُ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِأَنَّكَ لا تَعْدَمُ صَنْعَتَهُ حَيْثُمَا تَوَجَّهَتْ وَ فِيكَ مِنْ آثَارِهِ مَا يُغْنِيكَ وَ الظَّاهِرُ مِنَّا الْبَارِزُ بِنَفْسِهِ وَ الْمَعْلُومُ بِحَدِّهِ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ لَمْ يَجْمَعْنَا الْمَعْنَى

وَ أَمَّا الْبَاطِنُ فَلَيْسَ عَلَى مَعْنَى الِاسْتِبْطَانِ لِلْأَشْيَاءِ بِأَنْ يَغُورَ فِيهَا وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنْهُ عَلَى اسْتِبْطَانِهِ لِلْأَشْيَاءِ عِلْماً وَ حِفْظاً وَ تَدْبِيراً كَقَوْلِ الْقَائِلِ أَبْطَنْتُهُ يَعْنِي خَبَّرْتُهُ وَ عَلِمْتُ مَكْتُومَ سِرِّهِ وَ الْبَاطِنُ مِنَّا الْغَائِبُ فِي الشَّيْ‏ءِ الْمُسْتَتِرُ وَ قَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى

وَ أَمَّا الْقَاهِرُ فَلَيْسَ عَلَى مَعْنَى عِلاجٍ وَ نَصَبٍ وَ احْتِيَالٍ وَ مُدَارَاةٍ وَ مَكْرٍ كَمَا يَقْهَرُ الْعِبَادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْمَقْهُورُ مِنْهُمْ يَعُودُ قَاهِراً وَ الْقَاهِرُ يَعُودُ مَقْهُوراً وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى أَنَّ جَمِيعَ مَا خَلَقَ مُلَبَّسٌ بِهِ الذُّلُّ لِفَاعِلِهِ وَ قِلَّةُ الِامْتِنَاعِ لِمَا أَرَادَ بِهِ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ طَرْفَةَ عَيْنٍ أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ وَ الْقَاهِرُ مِنَّا عَلَى مَا ذَكَرْتُ وَ وَصَفْتُ فَقَدْ جَمَعْنَا الِاسْمَ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى

وَ هَكَذَا جَمِيعُ الْأَسْمَاءِ وَ إِنْ كُنَّا لَمْ نَسْتَجْمِعْهَا كُلَّهَا فَقَدْ يَكْتَفِي الِاعْتِبَارُ به ما أَلْقَيْنَا إِلَيْكَ وَ اللَّهُ عَوْنُكَ وَ عَوْنُنَا فِي إِرْشَادِنَا وَ تَوْفِيقِنَا

ترجمه: حضرت امام رضا(ع) به یكى از اصحاب فرمود: بدان خدایت خیر آموزد خداى تبارك و تعالى قدیم است و قدیم بودن صفتى است براى او كه خردمند را رهبرى مى‌كند به این‌كه چیزى پیش از او نبوده و در همیشگى بودنش شریك ندارد، پس به اعتراف داشتن عموم خردمندان این صفت معجزه را (یعنى قدیم بودنى كه از درك آن عاجزند) براى ما روشن گشت كه چیزى پیش از خدا نبوده كه نسبت به دوامش هم چیزى به او نیست (همه چیز فانى شوند و او باقى است) و گفته آن‌كه معتقد است كه پیش از او یا همراه او چیزى بوده باطل گشت، زیرا اگر چیزى همیشه با او باشد خدا خالق او نخواهد بود، زیرا او همیشه با خدا بوده پس چگونه خدا خالق كسى باشد كه همیشه با او بوده و اگر چیزى پیش از او باشد او اول خواهد بود نه این و آن كه اول است سزاور است كه خالق دیگرى باشد، آن‌گاه خداى تبارك و تعالى خود را به نام‌هائى توصیف نموده كه چون مخلوق را آفرید و پرستش و آزمایشش آن را خواست، ایشان را دعوت كرد كه او را به آن نام‌ها بخوانند، پس خود را شنوا، بینا، توانا، قائم، گویا، آشكار، نهان، لطیف، آگاه، قوى، عزیز، حكیم، دانا و مانند این‌ها نامید و چون بدخواهان تكذیب كننده این اسماء را ملاحظه كردند و از طرفى از ما شنیده بودند كه از خدا خبر مى‌دادیم كه چیزى مانند او نیست و مخلوقى حالش چون او نباشد گفتند: شما كه عقیده دارید خدا مانند و نظیرى ندارد پس چگونه در اسماء حسناى خدا را شریك او ساختید و همه را نام خود پذیرفتید، این خود دلیل است كه شما در تمام یا بعضى حالات مانند خدا هستید، زیرا نام‌هاى خوب را براى خودتان هم جمع كردید.

ما به آن‌ها جواب گوئیم همانا خداى تبارك و تعالى بندگانش را به اسمائى از اسماء خویش با اختلاف معانى الزام نموده است چنان‌كه یك اسم دو معنى مختلف دارد، دلیل بر این مطلب گفته خود مردم است كه نزد آن‌ها پذیرفته و مشهور است و خدا هم مخلوقش را به همان گفته خطاب كرده و به آن‌چه مى‌فهمند با آن‌ها سخن گفته تا نسبت به آن‌چه ضایع كردند حجت بر آن‌ها تمام باشد، گاهى به مردى گفته مى‌شود: سگ، خر، گاو، شیلم، تلخ، شیر، تمام این‌ها بر خلاف حالات مرد است، و این اسمامى به معانى كه براى آن‌ها نهاده شده به كار نرفته است، زیرا انسان نه شیر است و نه سگ، این را بفهم خدایت بیامرزد. خدا هم كه عالم نامیده مى‌شود، به‌واسطه علم حادثى نیست كه چیزها را به آن دادند و بر نگهدارى امر آینده‌اش و تفكر در آن‌چه آفریند تباه كند آن‌چه را از مخلوقش نابود كرده استعانت جوید كه اگر این علم نزدش حاضر نبود و از او غیبت كرده بود نادان و ناتوان باشد، چنان‌كه علما مخلوق را مى‌بینیم براى علم پدید آمده آن‌ها عالم نامیده شوند، زیرا پیش از آن نادان بودند بسا باشد كه همان علم از آن‌ها دورى كند و به نادانى برگردند، و خدا را عالم نامند، زیرا به چیزى نادان نیست، پس خالق و مخلوق در اسم عالم شریك شدند و معنى چنان‌كه دانستى مخلتف بود.

و باز پروردگار ما شنوا نامیده شد نه به این معنى كه سوراخ گوشى دارد كه با آن آواز را بشنود و با آن چیزى نبیند مانند سوارخ گوش ما كه از آن مى‌شنویم ولى با آن نتوانیم دید، اما خدا خود خبر دهد كه هیچ آوازى بر او پوشیده نیست و این بر طبق آن‌چه ما اسم مى‌بریم نیست، پس او هم در اسم شنیدن با ما شریك است، ولى معنى مختلف است، هم‌چنین است دیدن او با سوراخ چشم نیست چنان‌كه ما با سوراخ چشم خود ببینیم و از آن استفاده دیگرى نكنیم ولى خدا بیناست و به هرچه توان نگاه كرد نادان نیست، پس در اسم بینائى با ماست و معنى مختلف است.

او قائم است ولى نه با این معنى كه راست ایستاده و سنگینى روى ساق پا انداخته چنان‌که چیزهاى دیگرى ایستند بلكه معنى آن این است كه خدا حافظ و نگهدار است چنان‌كه كسى گوید فلانى قائم به امر ماست (مانند قیم صفار) و خدا بر هر جانى نسبت به آن‌چه انجام داده قائم است، و نیز «قائم» در زبان مردم بعضى باقى است و معنى سرپرستى را هم می‌دهد، چنان‌كه به مردى گوئى: به امر فرزندان فلانى قیام كن یعنى سرپرستیشان نما، و قائم از ما كسى كه روى ساق ایستاده، پس در اسم شریك او شدیم و در معنى شریك نگشتیم، اما لطیف بودنش به معنى كمى و باریكى و خردى نیست بلكه به معنى نفوذ در اشیاء (علمش به همه جا احاطه دارد) و دیده نشدن اوست، چنان‌كه به مردى گوئى: این امر از من لطیف شد و فلانى در كردار و گفتارش لطیف است، به او خبر مى‌دهى عقلت در آن امر درمانده و جستن از دست رفته و به‌طورى عمیق و باریك گشته كه اندیشه دركش نكند، هم‌چنین لطیف بودن خداى تبارك و تعالى از این نظر است كه به حد و وصف درك نشود، و لطافت ما به معنى خردى و كمى است، پس در اسم شریك او شدیم و معنى مختلف گشت.

و اما خبیر (آگاه) كسى است كه چیزى بر او پوشیده نیست و از دستش نرفته، خبیر بودن خدا از نظر آزمایش و عبرت گرفتن از چیزها نیست كه اگر آزمایش و عبرت باشد بداند و چون نباشد نداند، زیرا كسى كه چنین باشد نادان است و خدا همیشه نسبت به آفریدگانش آگاه است ولى آگاه در میان مردم كسى است كه از نادانى دانش آموز خبرگیرى كند (كه پس از نادانى آگاه و دانا شده) پس در اسم شریك او شدیم و معنى مختلف شد.

اما ظاهر بودن خدا از آن نظر نیست كه روى چیزها بر آمده و سوار گشته و بر آن‌ها نشسته و به پله بالا بر آمده باشد بلكه به‌واسطه غلبه و تسلط و قدرتش بر چیزهاست چنان‌که مردى گوید «بر دشمنانم ظهور یافتم و خدا مرا بر دشمنم ظهور داد» او از پیروزى و غلبه خبر مى‌دهد هم‌چنین است ظهور خدا بر چیزها، و معنى دیگر ظاهر بودنش این است كه براى كسى كه او را طلب كند ظاهر است (و براى خدا هم همه چیز ظاهر است) و چیزى بر او پوشیده نیست و اوست مدبر و هر چه آفریده، پس چه ظاهرى از خداى تبارك و تعالى ظاهرتر و روشن‌تر است، زیرا هر سو كه توجه كنى صنعت او موجود است و در وجود خودت از آثار او به قدر كفایت هست، و ظاهر از ما كسى است كه خودش آشكار و محدود و معین باشد پس در اسم شریكیم و در معنى شریك نیستیم. بدرون چیزها راه دارد، چنان‌كه كسى گوید «ابطنته» یعنى خوب آگاه شدم و راز پنهانش دانستم و باطن در میان ما كسى است كه در چیزى نهان و پوشیده گشته، پس در اسم شریكم و معنى مختلف است.

و اما قاهر بودن خدا به معنى رنج و زحمت و چاره جوئى و ملاطفت و نیرنگ نیست چنان‌كه بعضى از بندگان بر بعضى قهر كنند و مقهور قاهر شود و قاهر مقهور گردد، ولى قاهر بودن خداى تبارك و تعالى این است كه تمام آفریدگانش را در برابر او كه آفریدگار است لباس خوارى و زبونى پوشیده‌اند، از آن‌چه خدا نسبت به آن‌ها اراده كند قدرت سرپیچى ندارند، به اندازه چشم به هم زدنى از حكومت او كه گوید: باش و مى‌باشد خارج نشوند، قاهر در میان آنگونه است كه بیان و وصف كردم، پس در اسم شریكیم و معنى مختلف است، هم‌چنین است تمام اسماء خدا، و اگر ما تمام آن‌ها را بیان نكردیم براى آن‌كه به مقدارى كه به تو گفتیم پند گرفتن و نیك اندیشیدن كفایت كند خداست یاور تو و یاور ما در هدایت و توفیقمان.

شرح‏

قالون: مبغضون؛ قِلي: بغض؛ سُكَّرَةٌ: کاسه گلی؛ عَلْقَمَه: تلخی؛ علقم: درخت تلخ، به حنظل هم گفته می‌شود, ِخَرْت: ته سوزن، سوراخ، سوراخ گوش؛ قَضَافَةٍ: دقت، نازکی؛ نحافة: نحيف، لاغری؛ تَسَنُّم: رفعت؛ قبر مسنّم: مرتفع، غير مسطّح؛ ذُرَاهَا: اعاليه، واحد آن ذروة است؛ ْفَلْجِ: ظفر.

مقصود حدیث شریف مانند حدیث پیشین، کیفیت اطلاق صفات و اسماء بر حق تعالی به‌گونه‌ای است که سبب تشبیه نشود.