بَابُ الْإِشَارَةِ وَ النَّصِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع)

و هو الباب الثانی و الستون من كتاب الحجة و فيه سبعة احادیث

341- الحديث الاول و هو السابع و الستون و سبعة مائة

عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ: شَهِدْتُ وَصِيَّةَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ(ع) حِينَ أَوْصَى إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ(ع) وَ أَشْهَدَ عَلَى وَصِيَّتِهِ الْحُسَيْنَ(ع) وَ مُحَمَّداً وَ جَمِيعَ وُلْدِهِ وَ رُؤَسَاءَ شِيعَتِهِ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ ثُمَّ دَفَعَ إِلَيْهِ الْكِتَابَ وَ السِّلاحَ وَ قَالَ: لِابْنِهِ الْحَسَنِ(ع): يَا بُنَيَّ أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ أُوصِيَ إِلَيْكَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَيْكَ كُتُبِي وَ سِلاحِي كَمَا أَوْصَى إِلَيَّ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ دَفَعَ إِلَيَّ كُتُبَهُ وَ سِلاحَهُ وَ أَمَرَنِي أَنْ آمُرَكَ إِذَا حَضَرَكَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَى أَخِيكَ الْحُسَيْنِ(ع) ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی ابْنِهِ الْحُسَيْنِ(ع) فَقَالَ: وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَى ابْنِكَ هَذَا ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ(ع) ثُمَّ قَالَ: لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ‏ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ تَدْفَعَهَا إِلَى ابْنِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَ أَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ مِنِّي السَّلامَ.

342- الحديث الثانی و هو الثامن و الستون و سبعة مائة

عَنْ أَبِي‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: إِنَّ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ(ص) لَمَّا حَضَرَهُ الَّذِي حَضَرَهُ قَالَ: لابْنِهِ الْحَسَنِ: ادْنُ مِنِّي حَتَّى أُسِرَّ إِلَيْكَ مَا أَسَرَّ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِلَيَّ وَ أَئْتَمِنَكَ عَلَى مَا ائْتَمَنَنِي عَلَيْهِ فَفَعَلَ

ترجمه: امام باقر علیه‌السلام فرمود: چون وفات امیرالمؤمنین صلوات‌اللّه‌علیه فرا رسید، به پسرش حسن فرمود: نزدیك من بیا تا آن‌چه را رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با من به هر از گفت، با تو به راز گویم و آن‌چه را به من سپرد به تو سپارم، سپس همین كار را كرد.

343- الحديث الثالث و هو التاسع و الستون و سبعة مائة

قَالُوا حَدَّثَنَا شَهْرُ بْنُ حَوْشَبٍ أَنَّ عَلِيّاً(ع) حِينَ سَارَ إِلَى الْكُوفَةِ اسْتَوْدَعَ أُمَّ سَلَمَةَ كُتُبَهُ وَ الْوَصِيَّةَ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ(ع) دَفَعَتْهَا إِلَيْهِ

ترجمه: شهر بن حوشب گوید: چون على علیه‌السلام (از مدینه) به كوفه رفت، كتاب‌ها و وصیتش را به ام سلمه سپرد و چون امام حسن علیه‌السلام به مدینه بازگشت، آن‌ها را به او تحویل داد.

344- الحديث الرابع و هو السبعون و سبعة مائة

وَ فِی نُسْخَةِ الصَّفْوَانِیِّ، عَنْ أَبِي‌بَكْرٍ عَنْ أَبِي‌عَبْدِاللَّهِ(ع) أَنَّ عَلِيّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ حِينَ سَارَ إِلَى الْكُوفَةِ اسْتَوْدَعَ أُمَّ سَلَمَةَ كُتُبَهُ وَ الْوَصِيَّةَ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ دَفَعَتْهَا إِلَيْهِ

ترجمه: شهر بن حوشب گوید: چون على علیه‌السلام (از مدینه) به كوفه رفت، كتاب‌ها و وصیتش را به ام سلمه سپرد و چون امام حسن علیه‌السلام به مدینه بازگشت، آن‌ها را به او تحویل داد.

شرح: مقصود این است که در نسخه صفوانى از اصول کافی این روایت با سند دیگری نقل شده است ولی متن یکی است. این سند در نسخه نعمى و دیگران نیست.

345- الحديث الخامس و هو الواحد و السبعون و سبعة مائة

عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: أَوْصَى أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ(ع) إِلَى الْحَسَنِ وَ أَشْهَدَ عَلَى وَصِيَّتِهِ الْحُسَيْنَ(ع) وَ مُحَمَّداً وَ جَمِيعَ وُلْدِهِ وَ رُؤَسَاءَ شِيعَتِهِ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ ثُمَّ دَفَعَ إِلَيْهِ الْكِتَابَ وَ السِّلاحَ ثُمَّ قَالَ: لِابْنِهِ الْحَسَنِ: يَا بُنَيَّ أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ أَنْ أُوصِيَ إِلَيْكَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَيْكَ كُتُبِي وَ سِلاحِي كَمَا أَوْصَى إِلَيَّ رَسُولُ اللَّهِ وَ دَفَعَ إِلَيَّ كُتُبَهُ وَ سِلاحَهُ وَ أَمَرَنِي أَنْ آمُرَكَ إِذَا حَضَرَكَ الْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى أَخِيكَ الْحُسَيْنِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى ابْنِهِ الْحُسَيْنِ وَ قَالَ: أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى ابْنِكَ هَذَا ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ ابْنِ ابْنِهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ثُمَّ قَالَ: لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ: يَا بُنَيَّ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى ابْنِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَ أَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ مِنِّي السَّلامَ ثُمَ‏ أَقْبَلَ عَلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ فَقَالَ: يَا بُنَيَّ أَنْتَ وَلِيُّ الْأَمْرِ وَ وَلِيُّ الدَّمِ فَإِنْ عَفَوْتَ فَلَكَ وَ إِنْ قَتَلْتَ فَضَرْبَةٌ مَكَانَ ضَرْبَةٍ وَ لا تَأْثَمْ.

ترجمه: جابر گوید: امام باقر علیه‌السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه‌السلام به حسن وصیت كرد و حسین علیه‌السلام و محمد (بن حنیفه) را با همه فرزندان و رؤساى شیعیان و اهل بیتش را بر آن وصیت گواه گرفت، سپس كتاب و سلاح را تحویلش داد و به او فرمود: پسر جانم! رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به من امر كرد و كتاب‌ها و سلاحش را به من سپرد و به من امر فرمود كه به تو امر كنم، چون مرگت فرا رسد، آن را به برادرت حسین سپارى، سپس متوجه پسرش حسین شد و گفت: رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تو را امر كرد كه آن را به این پسرت سپارى، سپس دست پسرش على بن الحسین را گرفت و فرمود: پسر عزیزم از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به تو هم امر فرمود كه آن را به پسرت محمد بن على سپارى و او را از جانب رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و من سلام رسانى، باز به پسرش حسن متوجه شد و فرمود: پسر جانم، تو صاحب امر (امامت) و صاحب خونى، اگر (ابن ملجم را) ببخشى حق دارى و اگر بكشى، به جاى یك ضربت فقط یك ضربت بزن و كار ناروا مكن.

346- الحديث السادس و هو الثانی و السبعون و سبعة مائة

عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِيِّ رَفَعَهُ قَالَ: لَمَّا ضُرِبَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ(ع)، حَفَّ بِهِ الْعُوَّادُ وَ قِيلَ لَهُ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ أَوْصِ فَقَالَ: اثْنُوا لِي وِسَادَةً ثُمَّ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ حَقَّ قَدْرِهِ مُتَّبِعِينَ أَمْرَهُ وَ أَحْمَدُهُ كَمَا أَحَبَّ وَ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ كَمَا انْتَسَبَ؛ أَيُّهَا النَّاسُ كُلُّ امْرِئٍ لاقٍ فِي فِرَارِهِ مَا مِنْهُ يَفِرُّ وَ الْأَجَلُ مَسَاقُ النَّفْسِ إِلَيْهِ وَ الْهَرَبَ مِنْهُ مُوَافَاتُهُ كَمْ أَطْرَدْتُ الْأَيَّامَ أَبْحَثُهَا عَنْ مَكْنُونِ هَذَا الْأَمْرِ فَأَبَى اللَّهُ عَزَّ ذِكْرُهُ إِلا إِخْفَاءَهُ، هَيْهَاتَ عِلْمٌ مَكْنُونٌ أَمَّا وَصِيَّتِي فَأنْ لا تُشْرِكُوا بِاللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ شَيْئاً وَ مُحَمَّداً(ص) فَلا تُضَيِّعُوا سُنَّتَهُ، أَقِيمُوا هَذَيْنِ الْعَمُودَيْنِ وَ أَوْقِدُوا هَذَيْنِ الْمِصْبَاحَيْنِ وَ خَلاكُمْ ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا، حُمِّلَ كُلُّ امْرِئٍ مَجْهُودَهُ وَ خُفِّفَ عَنِ الْجَهَلَةِ رَبٌّ رَحِيمٌ وَ إِمَامٌ عَلِيمٌ وَ دِينٌ قَوِيمٌ، أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُكُمْ وَ أَنَا الْيَوْمَ عِبْرَةٌ لَكُمْ وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ، إِنْ تَثْبُتِ الْوَطْأَةُ فِي هَذِهِ الْمَزَلَّةِ فَذَاكَ الْمُرَادُ وَ إِنْ تَدْحَضِ الْقَدَمُ فَإِنَّا كُنَّا فِي أَفْيَاءِ أَغْصَانٍ وَ ذَرَى رِيَاحٍ وَ تَحْتَ ظِلِّ غَمَامَةٍ اضْمَحَلَّ فِي الْجَوِّ مُتَلَفِّقُهَا وَ عَفَا فِي الْأَرْضِ مَحَطُّهَا وَ إِنَّمَا كُنْتُ جَاراً جَاوَرَكُمْ بَدَنِي أَيَّاماً وَ سَتُعْقَبُونَ مِنِّي جُثَّةً خَلاءً سَاكِنَةً بَعْدَ حَرَكَةٍ وَ كَاظِمَةً بَعْدَ نُطْقٍ لِيَعِظَكُمْ هُدُوِّي وَ خُفُوتُ إِطْرَاقِي وَ سُكُونُ أَطْرَافِي فَإِنَّهُ أَوْعَظُ لَكُمْ مِنَ النَّاطِقِ الْبَلِيغِ وَدَّعْتُكُمْ وَدَاعَ مُرْصِدٍ لِلتَّلاقِي غَداً تَرَوْنَ أَيَّامِي وَ يَكْشِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ سَرَائِرِي وَ تَعْرِفُونِّي بَعْدَ خُلُوِّ مَكَانِي وَ قِيَامِ غَيْرِي مَقَامِي إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِيُّ دَمِي وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِيعَادِي وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةٌ وَ لَكُمْ حَسَنَةٌ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ فَيَا لَهَا حَسْرَةً عَلَى كُلِّ ذِي غَفْلَةٍ أَنْ يَكُونَ عُمُرُهُ عَلَيْهِ حُجَّةً أَوْ تُؤَدِّيَهُ أَيَّامُهُ إِلَى شِقْوَةٍ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِمَّنْ لا يَقْصُرُ بِهِ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ رَغْبَةٌ أَوْ تَحُلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَقِمَةٌ فَإِنَّمَا نَحْنُ لَه‏ وَ بِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الْحَسَنِ(ع) فَقَالَ: يَا بُنَيَّ ضَرْبَةً مَكَانَ ضَرْبَةٍ وَ لا تَأْثَمْ

ترجمه: یكى از اصحاب گوید: چون امیرالمؤمنین علیه‌السلام ضربت خورد، عیادت كنندگان گردش را گرفتند، به حضرت عرض شد: اى امیرالمؤمنین! وصیت نما، فرمود: براى من متكائى گذارید (تا بتوانم بنشینم و با شما سخن گویم) سپس فرمود: سپاس خدا را به اندازه شایستگیش، همه از فرمانش پیروى كننده‌ایم، چنان‌كه دوست دارد، او را می‌ستایم و شایسته پرستشى جز خداى یگانه یكتاى بى‌نیاز نیست، چنان‌كه خود را (در سوره توحید) نسبت داده است.

اى مردم هر شخصى از آن‌چه مى‌گریزد، در حالت گریزش آن را ملاقات می‌کند، (انسان می‌خواهد از مرگ بگریزد و معالجات پزشكان حاذق بر عكس نتیجه می‌دهد) مدت زندگى میدان راندن جان است به سوى أجل (مانند مركبى كه مسافت معینى را بدون توقف می‌پیماید، مركب جان انسان هم در میدان مدت عمرش بدون توقف حركت می‌كند و به مقصدى كه مرگ است می‌رسد) گریز از مرگ، در آمدن و رسیدن به مرگ است، چه‌قدر از روزها را گذراندم و از نهان این امر كنجكاوى نمودم و خدا جز پنهان داشتن آن را نخواست، هیهات؟ علمى است نهان و پوشیده.

اما وصیت من این است كه چیزى را براى خداى - جل ثناؤه - شریك نگیرید و سنت محمد (ص) را ضایع نكنید (احكام و دستورهاى پیامبر را ترك نكنید) این دو ستون را (كه یكتا دانستن خدا و عمل به دستورهاى پیامبر است) بپا دارید و این دو چراغ را روشن نگهدارید، تا زمانى كه پراكنده نشوید از سرزنش بر كنار باشید، خدا هر كس را به اندازه توانائیش تكلیف كرده و بر نادانان سبك گرفته (زیرا توبه كسانى را كه از روى نادانى مرتكب گناه شوند، قبول دانسته) شما پروردگارى مهربان، امامی دانا و دینى محكم دارید، من دیروز همدم شما بودم و امروز براى شما درس پند و عبرتم (تا بدانید این بستر مرگ براى همه شما گسترده می‌شود) و فردا از شما جدا می‌شوم. اگر جاى پا در این لغزشگاه دنیا استوار ماند، همان است مراد و مطلوب، (اگر زنده بمانم مطابق مقصود شماست و من هم به قضاء و قدر خدا خرسندم) و اگر قدم بلغزد، بدانید كه ما در سایه شاخه‌هاى درختان و پراكنده‌هاى بادها و زیر سایه ابرى كه متراكمش در فضا از هم بپاشد و اثرش در زمین نابود گردد، زندگى می‌كنیم (پس اگر من مردم تعجب نكنید و بدانید كه من هم یكى از از اجزاء جهان بى‌ثبات و زودگذرى بوده‌ام كه سایه و باد و ابر آن را توضیح دادم، بدانید كه دنیا لغزشگاه است و آخرت پا برجا) همانا من براى شما همسایه‌اى بودم كه تنها پیكرم چند روزى در كنار شما بود و به‌زودى پیكر بى‌روح مرا تشییع می‌كنید، كه بعد از حركت آرامش یافته و پس از سخن‌گوئى دم فرو بسته باشد، باید همان آرامش پیكرم و دیده فروبستنم و سكون اعضایم شما را موعظه كند، زیرا همان‌ها براى شما از سخنور شیوا پنددهنده‌تر است، به امید دیدار (در روز قیامت) با شما خداحافظى می‌كنم. (تا زنده بودم قدر مرا ندانستید، ولى) فردا روزگار حكومت مرا می‌فهمید و خداى - عزوجل - از اسرار كار من براى شما پرده برمی‌دارد و پس از آن كه مسند من خالى شد و دیگرى به‌جایم نشست (و شما را به چنگال ستم خود گرفت) مرا مى‌شناسید (و قدرم را مى‌دانید و آرزوى یك ساعت دیدار و حكومت مرا می‌برید ولى افسوس كه جز آه و اندوه بهره‌اى ندارید.

اگر زنده ماندم، خودم صاحب اختیار خون و جانم هستم (یا ابن ملجم را می‌بخشم و یا قصاصش می‌كنم) و اگر مردم، مردن وعده‌گاه من است، (اگر گذشت كنم) آن گذشت براى من موجب قربت و براى شما حسنه و ثوابست، پس در گذرید و چشم پوشید، مگر شما نمی‌خواهید كه خدا از شما در گذرد (مقصود حضرت اظهار گذشت از اصحاب و حلیت خواستن از آن‌هاست با آن كه كوچك‌ترین تجاوزى نسبت به آن‌ها ننموده، چنان‌كه پیامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هم از امتش حلیت طلبید و یا مقصود در گذشتن نسبت به ضربت خوردن خود او است، یعنى اگر من مردم، به جان مردم نیفتید و به خاطر من عده‌اى را نكشید و یا اگر كسى نسبت به شما چنین كرد تا ممكن است از او در گذرید) اى واى! دریغا بر آن غافلى كه عمرش علیه خود او حجت شود، یا روزگار زندگیش او را به بدبختى كشاند، خدا ما و شما را از كسانى قرار دهد كه هیچ خواهش و تمایلى او را از اطاعت خدا باز ندارد و پس از مرگ عقوبتى به او نرسد، همانا ما مملوك خدائیم و به‌او زنده‌ایم، سپس متوجه امام حسن علیه‌السلام شد و فرمود: پسر جانم، به جاى یك ضربت، یك ضربت بزن و كار ناروا مكن.

شرح

این روایت با اندكى اختلاف در نهج البلاغه (خطبه 147) آمده است و شارحان نهج البلاغه و اصول كافى در بیان جملات عالى و پر مغز آن حضرت، كم و بیش توضیحاتى داده‌اند كه ما خلاصه و لباب آن‌ها را در این‌جا ذكر نمودیم، موضوعى كه از همه بیش‌تر مورد توجه دانشمندان گشته این است كه آیا آن حضرت كیفیت و زمان قتل خود را می‌دانست یا نه؟ درباره جمله كم اطردت الایام ابحثها... از كلمات ابن ابى‌الحدید و ابن میثم بر می‌آید كه اگر چه آن حضرت كشته شدنش را با شمشیر ابن ملجم و با ضربت به سر و خون‌آلود شدن محاسن و در ماه رمضان می‌دانست، زیرا پیامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به او خبر داده بود و خود او بارها به اصحابش فرموده بود، ولى ساعت وفات و برخی از خصوصیات دیگر را نمی‌دانست و معنى این جمله حضرت این است كه: هر روز كه مى‌آمد، گمان می‌كردم مرگم در آن روز است و چون می‌گذشت و اجلم نمى‌رسید، روز دیگر را در آن انتظار به سر می‌بردم و به همین ترتیب هر روز را پشت سر می‌گذاشتم تا امروز رسید و دلیل سخن ما این است كه سپس به‌طور تردید مى‌فرماید: اگر قدم بلغزد... اگر زنده ماندم... و نیز آیه شریفه و ما تدرى نفس باى ارض تموت «هیچ كس نمی‌داند در چه زمینى مى‌میرد» شاهد قول ماست.

از طرف دیگر صاحب منهاج البراعة این عقیده را فاسد و باطل مى‌داند و از آن دو فاضل اظهار تعجب مى‌كند كه چگونه خود آن‌ها در یك‌جا مى‌گویند، امام عالم به‌گذشته و آینده است و خود على علیه‌السلام مى‌فرماید: «پیش از آن كه مرا نبینید، هر چه مى‌خواهید از من بپرسید» و ابن میثم كه عقیده دارد، امام علم منایا و بلایا دارد، چگونه در این‌جا چنین مى‌گوید و نیز روایت شده است كه آن حضرت به حارث اعور فرمود: هر مؤمن و منافقى كه بمیرد مرا مى‌بیند، پس كسی كه زمان مردن مردم را مى‌داند، چگونه از زمان وفات خود خبر ندارد.

سپس حدیث 667 - اصول كافى را با توضیح علامه مجلسى (ره) نقل مى‌كند و در آخر مى‌گوید: معنى آن جمله حضرت این است كه: من درباره پنهان بودن حق و مظلومیت اهل آن و ظهور باطل و پیروزى أصحابش كنجكاوى و تحقیق مى‌كردم، زیرا آن حضرت در ابتداى كار، بعد از وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نهایت كوشش و سعى را در گرفتن حق خود نمود ولى به دستش نیامد و پیش‌آمدهائى شد كه هیچ كس گمان نمى‌برد، سپس هم كه بعد از سال‌ها خانه‌نشینى خلافت به او رسید و یاران و انصارى پیدا كرد و در راه خدا در صفین به‌خوبى جهاد كرد و بر دشمن پیروز شد، فتنه و بلاى حكمین پیش آمد كه از عجائب امور است، سپس چون لشكرى جمع كرد و مى‌خواست بر آن‌ها بتازد، این فاجعه عظمى پیش آمد كرد، پس مقصود حضرت از علم نهان، سر و سبب این امور است كه براى آن حضرت معلوم است ولى خدا نمى‌خواهد براى مردم آشكار شود، زیرا عقول آن‌ها ناقص است و این موضوع از مشكلات مسائل قضا و قدر است و از اشكال دو جمله تردیدى حضرت جواب مى‌دهد كه گاهى براى برخی از مصالح، شخص عالم خود را به صورت شاك در مى‌آورد، چنان‌که خداى تعالى می‌فرماید: أفان مات او قتل انقلبتم «اگر پیامبر بمیرد یا كشته شود.

علامه مجلسى (ره) قول سومى هم نقل مى‌كند كه حاصلش این است. امام علیه‌السلام مى‌فرماید: من سر و علت این را نمى‌فهمیدم كه چرا هر كس عمر و اجل معینى دارد.

حق این است‌ که چنان‌که در جای خود گفته شد، اولا علم فعلی خدای متعال که به مشیت، اراده، قضا، قدر، امضاء، کتاب، اجل و مانند آن تقسیم‌بندی می‌شود مراتب بسیاری دارد که علم به برخی از مراتب یادشده مستلزم علم به همه آن‌ها نیست. کریمه «ولا یحیطون بشئ من علمه الا بما شاء» اشاره به همین مراتب دارد. ثانیا علاوه بر این مراتب علم که همه مربوط به علم فعلی است علم ذاتی هم قرار دارد که احاطه بر آن با مشیت و رضایت هم ممکن نیست. ثالثا علم به سرّ قدر هم از مراتب علم فعلی است و هم از مراتب علم ذاتی. از جهت فعلی بودن آن حکم مراتب علم فعلی را دارد که با مشیت و رضای خدای متعال آگاهی به آن نه تنها ممکن است بلکه محقق است ولی از جهت علم ذاتی بودن لایعلمها الا هو.

این‌که امام معصوم و ولی کامل به کدام مرتبه از مراتب علم فعلی عالم است و به کدام مرتبه عالم نیست به مرتبه وجودی آن حضرت برمی‌گردد و از آن‌جا که مرتبه وجودی اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم مقام محمود و رایت حمد و قرب او ادنی است مرتبه علمی آن‌ها نیز بستگی به این دارد که علم مربوط به آن مراتب و مقامات به کدام مرتبه از مراتب وجود یا عوالم هستی تعلق دارد که در ذیل احادیث مربوط به آن گفته خواهد شد.

347- الحديث السابع و هو الثالث و السبعون و سبعة مائة

عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْعَقِيلِيِّ يَرْفَعُهُ قَالَ: قَالَ: لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ(ع) قَالَ: لِلْحَسَنِ: يَا بُنَيَّ إِذَا أَنَا مِتُّ فَاقْتُلِ ابْنَ مُلْجَمٍ وَ احْفِرْ لَهُ فِي الْكُنَاسَةِ وَ وَصَفَ الْعَقِيلِيُّ الْمَوْضِعَ عَلَى بَابِ طَاقِ الْمَحَامِلِ مَوْضِعُ الشُّوَّاءِ وَ الرُّؤَّاسِ ثُمَّ ارْمِ بِهِ فِيهِ فَإِنَّهُ وَادٍ مِنْ أَوْدِيَةِ جَهَنَّمَ

ترجمه: عقیلى از اشخاص نقل كند، تا آن كه گوید: چون ابن ملجم به امیرالمؤمنین علیه‌السلام ضربت زد، آن حضرت به امام حسن فرمود: پسر جانم! چون من مردم، ابن مجلم را بكش و براى او در كناسه گورى بكن و او را در آن‌جا انداز كه آن‌جا یكى از وادی‌هاى دوزخ است - عقیلى گوید كناسه موضعى است در باب طاق محامل در محل كبابى‌ها و كله‌پزها.

شرح