جايگاه شب قدر
نكته بعدي اين است كه: جايگاه شب قدر چيست؟ و يا مهمتر، ـ چون ملائك مقدمه هستند ـ تنزل ملائك به منظور آوردن و فرود آوردن قَدَر به چه معناست؟
اولاً ـ در جاي ديگري اين را عرض كردم ـ كار خدا در زمان نمي‌گنجد؟ خدا كار زمان‌مند ندارد. درست است كه وقتي اين كار را براي ما بيان مي‌كند، براي ما زمان‌مند مي‌شود؛ براي ما مي‌شود امروز، ديروز، فردا، پس فردا و پس پريروز، ولي كار خدا زماني نيست. بنابراين اگر گفتند و خوب هم گفتند كه اينكه خدا فرمود «اني جاعل في الارض خليفة»،[2] نه اينكه يك روزي آن قديم قديم‌ها گفته بود، چندهزار سال پيش گفته بود، ديگر تمام شد. چون كار خدا زمان‌مند نيست، از ازل گفته است، تا به ابد هم همين‌گونه مي‌گويد. اگر يك زماني به ملائكه گفت وقتي كه من آدم را آفريدم «فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدين‏»[3] همگي سجده كنيد، نه اينكه آن قديم‌ها يك بار گفته بود كه همه سجده كنيد، آن‌ها هم سجده كردند، بعد هم گفتند الحمد لله، ما كه سجده كرديم، [پس] رفتيم دنبال كارمان.
اين گفته، چون گفته خداست و فعل و گفتار خدا زمان‌مند نيست، از ازل همين‌گونه مي‌گفت كه «فقعوا له ساجدين»؛ آن‌ها هم از ازل پرسيدند كه چرا بايد ما بر چنين موجودي سجده كنيم و در عين حال از ازل اين‌ها سجده كردند، تا به ابد هم مشغول سجده هستند. ابليس هم از ازل اعتراض كرد، سجده نكرد، البته نه بر انسان كامل؛ بر انسان كامل او هم سجده كرده؛ زيارت جامعه كبيره را ملاحظه بفرماييد. يعني ابليس در وجود انسان كامل كه نگاه مي‌كند، افراد معمولي را مي‌بيند، مي‌گويد اين خودش قابل سجده هست، ولي اين‌هايي كه در ضمن و ذيل او هستند، اين‌ها قابل سجده نيستند؛ اين‌ها كساني هستند كه من را سجده مي‌كنند، اگر من هم آن‌ها را سجده كنم كه دور باطل لازم مي‌آيد.
خلق خدا اكثراً ساجدان ابليسند، پيروان ابليسند، كسي كه خود بر ابليس سجده مي‌كند، ابليس ارباب او مي‌شود. هيچ اربابي بر نوكرش، بر غلامش، بر عبدش و اطرافيان و پيروانش سجده نخواهد كرد. او هم از ازل بر انسان‌‌هايي كه امر بر آن تعلق گرفته، سجده نكرد، يعني بر همين آدم‌هاي معمولي مثل ما، سجده نكرد، نمي‌كند، نخواهد كرد.
اما اين سخن را وقتي كه براي ما نقل مي‌كنند، زمان‌مند مي‌شود. مثل كارهايي كه در نفس ما اتفاق مي‌افتد. اگر نفس ما وابسته به بدن نباشد، اراده‌اي كه مي‌كند، خطوراتي كه رخ مي‌دهد، [در] چه ساعتي رخ مي‌دهد؟ ساعت ندارد. ولي وقتي ما مي‌خواهيم سخن بگوييم، منتقل كنيم، مي‌گويند نگاه كن، همين الآن. به ساعت نگاه كن، زمان شد و الا اگر ما نخواهيم اين را در قالب‌هاي زماني ارايه كنيم، بدون زمان رخ مي‌دهد.
به عنوان نمونه، ممكن است براي خيلي‌ها در شرايط عادي طبيعي اين اتفاق بيفتد، براي برخي از افراد ممكن است در شرايط غير طبيعي رخ دهد. مثلاً در لحظه مرگ كه انساني از دنيا مي‌رود، آن لحظه مرگ، لحظه است، نه سه روز و پنج روز. عوام مي‌گويند اين «جان به سر» شده است، الآن پنج روز است جان مي‌كند. اين‌گونه نيست. آن لحظه قبض، فعل خداست و اگر به دست ملائك هم انجام بشود كه مي‌شود، اين هم فعل يك موجود مجرد است، در لحظه انجام مي‌شود، در ثانيه نه، يك دهم و يك صدم و يك هزارم ثانيه نيست، اصلاً در زمان نيست. ولي اگر كسي بتواند اين زمان را كنترل كند، مثلاً توانايي مشاهده داشته باشد، مي‌ببيند ملكي آمده است و مي‌خواهد جان اين انسان را بستاند. ساعت چند است، دوازده، دقيقاً بدون يك ثانيه كم و زياد، به ثانيه شمار نگاه كرد، ديد به دوازده رسيد، ملكي قبض روح مي‌كند. زمان قبض روح چقدر طول مي‌كشد؟ هيچ ثانيه طول نمي‌كشد؛ هيچ صدم و هزارم ثانيه هم طول نمي‌كشد، در بيرون از زمان انجام مي‌شود، در طَرَف زمان انجام مي‌شود، در انتهاي يك زمان انجام مي‌شود. به تعبير دقيق‌تر، در «آن» انجام مي‌شود. ولي در عين حال، اگر جانش را ستاند، مضمون روايات اين است كه در همين يك لحظه و يك آن تمام آنچه را كه در طول تاريخ حياتش انجام داده است، فعاليت كرده است، گفته است، شنيده است، خوابيده است، خورده است، تمام اين‌ها را در اين لحظه مشاهده مي‌كند. نه آن‌چنان به هم پيچيده مثل آنكه آدم به يك تصوير نگاه كند يا مانند آنكه به يك CD يا به يك كتاب نگاه كند. نه، دقيقاً جدا جدا. يعني به يك‌باره مشاهده مي‌كند كه مثلاً در بيست سال پيش به فلان‌كس گفتيم چرا اين‌گونه كردي؟ او هم عصباني شده.
مجموعه كارهايي كه انجام مي‌دهيم، اگر بخواهيم دقيقاً به همين‌گونه نگاه كنيم، [اگر] بيست سال است، بيست سال وقت مي‌خواهد؛ پنجاه سال زندگي كرديم، پنجاه سال وقت مي‌خواهد. چون دقيقاً همان‌گونه كه رخ داده، بايد ببينيم. نه فقط عكسش را نگاه كنيم. شما يك ساعت فيلم بگيريد، اگر بخواهيد نگاه كنيد، چقدر بايد ببينيد؟ يك ساعت بايد نگاه كنيد، اگر همان‌گونه [باشد]. اگر بخواهيد فيلم را بدوانيد، به آن سرعت بدهيد، اين ديگر همان نخواهد بود.
پس اگر كسي بخواهد يك دقيقه زندگي عرفي و عادي خود را در فيلم مشاهده كند، بايد يك دقيقه وقت بگذارد و اگر كسي بخواهد فيلم زندگي خودش را در طول هفتاد سال ببيند، هفتاد سال وقت مي‌برد تا اين فيلم را ببيند. ولي ما در همان يك لحظه و يك آن، تمام آنچه رخ داده، به‌صورت منفصل و جداي از هم ديگر، بدون اينكه مخلوط شده باشد، مي‌بينيم.
اين مضمون روايات [بود]، به تجربيات هم نگاه كنيد. كساني كه مي‌ميرند، دوباره زنده مي‌شوند، كه [براي] جمعيت بسيار زيادي هم اين‌گونه اتفاق افتاده [است]. يكي از علومي كه حدوداً سي يا چهل سال هست كه كم و بيش در غرب رواج پيدا كرده و الآن به عنوان يك رشته علمي شده‌، اسم آن «پاراسايكولوژي» يا «فراروانشناسي» است.[4] تا آن زماني كه بنده اطلاع دارم كه مربوط به شايد 17-18 سال پيش باشد، 54 هزار پرونده انسان‌هايي كه مرده‌اند، آن‌ها را توي سردخانه بردند، يك مدتي هم مانده، ولي دوباره به زندگي برگشتند، [جمع‌آوري كردند]. در كل دنيا با اين‌ها مصاحبه كردند. [از آنها سؤال كردند درباره] مشاهداتي كه داشتند. آن‌چه را كه اينجا توانستند به زبان بياورند، در اين لحظه‌اي كه جان مي‌دهند، علاوه بر اينكه در يك كانالي قرار مي‌گيرند كه اصلاً به‌طور كلي هيچ شباهتي به دنيا ندارد، ناخواسته به سرعت پيش مي‌روند، ـ جايي نرفتند، يك ثانيه آدم كجا مي‌تواند برود. از همين كلاس هم نمي‌تواند برود. ـ غير از آن، آنچه را كه مشاهده كردند اگر بخواهند به زبان بياورند، كتاب‌ها مي‌شود.
كار خدا در زمان انجام نمي‌شود. وقتي كار خدا در زمان انجام نشد، معنايش اين است كارهايي كه خدا انجام داده، در فهم ما زمان‌مند است. منتها فهم ما هم اعتبار دارد، چون ما خودمان زمان‌منديم، بنابراين آنچه كه رخ مي‌دهد، به‌صورت زماني مانعي ندارد.
اگر اينكه فرمود كه در شب قدر قرآن نازل مي‌شود، نه اين [است] كه از 365 روز و شب در تاريخ كه رخ داده، مثلاً 364 شب آن را ولي و رسول خدا و خاندان پیامبر (عليهم السلام) كاري به اين كارها نداشتند، ارتباط با آسمان و آن درجه‌ي عالي هستي نداشتند [و در] يكي از شب‌ها منتظرند كه آفتاب غروب كند تا ملائك بيايند. اصلاً ملائك جز نازل شدن بر خاندان پیامبر (عليهم السلام) و همچنين محبان خاندان پیامبر (عليهم السلام) كاري ندارند.
اينكه گفته شد در اين شب قرآن نازل مي‌شود، قضا و قدر معين مي‌شود و سرنوشت‌ها ختم مي‌شود، به معناي زمان‌مندي نيست، بلكه به معناي ظهور آن امر غير زمان‌مند در زمان است.
اين دو تعبير دارد: يك تعبير آن اين است كه، علم خاندان پیامبر (عليهم السلام) كه داراي درجات مختلف است، منتها اين مرتبه‌ي نفساني‌شان با اولين مرتبه‌ي علم خدا برابري دارد، مرتبه‌ي قلبي‌شان با مرتبه‌ي بالاتر، مرتبه‌ي روحي‌شان با مرتبه‌ي بالاتر، همين‌طور ادامه دهيد. مرتبه‌ي سرشان با بالاتر، مرتبه‌ي خفي‌شان با بالاتر، و هر مرتبه‌اي كه دارند، با يكي از مراتب علم خداي متعال كپي است، برابري و تماميت دارد. اين هميشگي است، لازم نيست چيزي بياورند. ولي اگر ـ به دقت بشنويد ـ اين مراتب وجود خاندان پیامبر (عليهم السلام) كه نفس، قلب، روح، سر، خفي و اخفاست، طبيعتشان هم همين‌طور، اگر اين مراتب چندگانه به‌گونه‌اي ظهور پيدا كرد كه هر مرتبه‌اي عين مرتبه‌ي ديگر و كمالات مرتبه‌ي ديگر را داشته باشد، به‌گونه‌اي كه در مرتبه‌ي نفساني اگر اولين مرتبه‌ي علم خدا را داشت، دومي [را] هم داشته باشد، سومي هم ... تمام آنچه را كه قلبش دارد، نفسش هم داشته باشد. تمام آنچه را كه روحش دارد، نفسش هم داشته باشد. بلكه تمام آنچه را كه همه‌ي مراتبش دارد، بدنش هم داشته باشد، به اين مي‌گويند قدْر.
پس در شب قدر كه علم را پايين مي‌آورند، سرنوشت و مقدرات انسان‌ها را پايين مي‌آورند، به اين معنا نيست كه يك كتابي نوشته باشند، بگويند اين هم مال شما، شما زير آن را امضا كنيد تا سال آينده مي‌خواهد اتفاق بيفتد. آن چيزي كه مربوط به قضاي الهي است، ولي درجه‌بندي است و زمان‌مند نيست، اين را در عين حال، هم زمان‌مندش مي‌كنند و هم همه اين مراتبي را كه بايد هر كدامش به بخشي از وجود خاندان پیامبر (عليهم السلام) تعلق بگيرد، به همه‌ي وجود خاندان پیامبر (عليهم السلام) تعلق مي‌گيرد. به‌گونه‌اي كه ديگر لازم نيست كه آن مرتبه‌اي را كه با روحش مشاهده مي‌كرد، با قلبش نمي‌توانست، با قلبش هم مي‌تواند مشاهده كند. دريافت قرآن به‌وسيله‌ي مرتبه‌ي قلبشان انجام مي‌شود، حالا مي‌توانند با نفسشان هم قرآن را دريافت كنند، حالا مي‌توانند با بدنشان هم قرآن را دريافت كنند. يعني اگر قبلاً ـ به آن تعبير كه امير المؤمنين ـ صلوات الله و سلامه عليه ـ دارد، مضمونش اين است كه ـ ما خدا را با بصيرت ديده‌ايم، با چشم دل ديده‌ايم، نه با چشم سر، قرآن را با قلبشان مشاهده كرده‌اند، نه با نفسشان و با بدنشان، در شب قدر با توجه به اينكه مراتب علم خدا يا حجاب‌هاي مربوط به علم خدا برداشته مي‌شود، ولي كامل تمام آنچه را كه با مراتب وجودي‌اش ادراك مي‌كرد، با چشم‌هايش هم مشاهده مي‌كند. اين يك تعبير.
(در پاسخ پرسش) [مراتب وجود ولي كامل] ظهور و بطون دارد. به اين معنا كه فرض كنيد كه ولي كامل با چشم‌هايش مي‌بيند يا با گوش‌هايش؟ با چشم‌هايش مي‌بيند، با گوش‌هايش مي‌شنود. با زبانش هم مزه‌ها را ادراك مي‌كند. نفس در عين حال كه يكي است، ولي با غضبش دعوا مي‌كند، با شهوتش مي‌خورد، با شيطنتش نقشه‌كشي مي‌كند، با عقلش هم حكم مي‌كند؛ در عين حال كه يك چيز بيشتر نيست و يكي است، «في وحدتها كل القوي»؛[5] در عين يگانگي، كثرت دارد. هر كدام كار خودشان را انجام مي‌دهند. حال اگر شرايط ظهور اسماي الهي به طور تام و كامل فراهم بشود، به‌گونه‌اي كه همه‌ي آن ظهورات الهي بر همين موزاييك هم منعكس بشود، ـ منتهي نه اين توانايي ديدن دارد و نه ما داريم و الا اين هم ديگر داردـ، همه‌ي آن مظاهر تفصيلي اسماي الهي بر همه‌ي مراتب متعدد قلب و نفس و بقيه‌ي مراتب وجود ولي كامل آشكار شود، ـ قبلاً اين‌گونه بود كه آنچه كه در نفس بود، اجمال قلب بود، آنچه كه در قلب بود، اجمال روح بود و آنكه در روح بود، اجمال بالاتر، هر مرتبه‌اي هم تفصيل بالاتر بود. حال اگر بشود كه اين تعدد به‌طور كلي برداشته شود،ـ يك حقيقت واحد مفصل در عين اجمال آشكار بشود، اين مي‌شود شب قدر.
(سؤال: اين قبلاًَ نبوده؟) امكان ندارد. اگر اين‌طور باشد، معنايش اين است كه ولي خدا وقتي مي‌خواهد شمشير بزند، [اگر] شمشيرش را به دهانش هم بگيرد، مانعي نداشته باشد. كامل به اين معنا نيست كه مثلاً وقتي ولي خدا صحبت مي‌كند، دهانش را بگيرد، با گوش‌هايش صحبت كند، اينكه كمال نيست. كمال در مرتبه‌ي طبيعت اين است كه با دست بجنگند، با پا راه بروند، با گوش بشنوند، با چشم نگاه كنند، با زبان سخن بگويند، كمال اين است؛ اگر وارونه شود، نادرست است. كمال هر مرتبه‌اي متناسب با خودش است. مثلاً فرض كنيد كه ولي كامل [به] درون خانه رفته، شير آب را باز كند، ببيند راديو مي‌خواند، راديو را روشن كند، ببيند كه آب از دوش حمام مي‌آيد، دوش حمام را باز كند، كلاغ‌ها مي‌خوانند، اين كمال است؟ كمال طبيعت به اين است كه هر كدام از مجراي خود [باشد]. گفتن فقط بايد از اين طريق باشد، چنانكه شنيدن از طريق ديگري، ديدن از طريق ديگري. اين كمال جهان طبيعت است.
حال اگر احكام جهان طبيعت يا احكام مراتب پايين‌تر وجود ولي كامل در ضمن مراتب عالي‌تر يا بالاتر او محو و هلاك شود، آنچه كه بر قلبش نازل مي‌شد، حالا ديگر بر نفسش نازل مي‌شود، حالا ديگر بر بدنش نازل مي‌شود. يعني مراتبي كه بايد در عالم آخرت رخ دهد، «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى‏ أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْديهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُم‏»،[6] [در عالم طبيعت رخ دهد]. اگر در عالم طبيعت كسي دستش را تكان مي‌دهد، دستش صحبت كند، آيا اين كمال است؟ مي‌خواهد بخوابد، بيدار مي‌شود، مي‌خواهد بيدار شود، بخوابد؛ يعني همه اين عالم به هم بريزد، [آيا اين] كمال است؟ كمال جهان طبيعت ويژه‌ي خودش است، كمال نفس جهان طبيعت ويژه‌ي خودش است. كمال بدن خاندان پیامبر (عليهم السلام) ويژه‌ي كمال بدن آن‌هاست، كمالات نفس هم ويژه‌ي نفس است.
بنابراين اگر به‌طور معمول و متداول اين‌طور باشد كه نفس كار بدن را انجام دهد، بدن كارهاي ديگر، اين ديگر موجود طبيعي نخواهد بود. اين ديگر الگو و اسوه نيست، نمي‌شود به آن اقتدا كرد. نمي‌شود او جلو برود و بگويد پشت سر من بياييد. كسي مي‌تواند الگو باشد كه مرتبه‌ي طبيعتش مثل مرتبه بقيه طبيعت، مرتبه‌ي نفسش مثل بقيه باشد، قلبش، روحش ... ولو كامل‌تر ولي در عين حال بايد اين‌گونه باشد كه اگر كسي سنگي پرتاب كرد و به پيشاني پيامبر (صلي الله عليه و آله) خورد، او بايد احساس درد و رنج كند و الا اگر درد نداشته باشد، وقتي خورد، بگويد به به، چه كيفي داشت، چه لذتي برديم. به اين كه نمي‌شود اقتدا كرد. وقتي ما مي‌رويم در جنگ شركت مي‌كنيم، مجروح مي‌شويم، داد و هوار مي‌كشيم، به كسي مي‌توانيم اقتدا كنيم كه او هم وقتي مجروح مي‌شود، اعصابش كار مي‌كند.
در شب قدر قرار بر اين است كه ماوراي طبيعت يا مجموعه‌ي مراتب عالي طبيعت در خود طبيعت ظهور پيدا كند.
--
پاسخ سؤال‌ها:
درك شب قدر احكام ويژه و خاص خود را دارد كه برخي از اعمال و عبادات هم گفته‌اند چه كار كنيد. منتها درك كردن شب قدر مخصوص شب 19 و 21 و 23 و 27 نيست. كسي كه مي‌خواهد شب قدر را درك كند، از روز عيد فطر بايد شروع كند. آن كارها و وظايفي كه دارد، انجام بدهد، وقتي به شب اول ماه مبارك رسيد، اين اعمال را شدت ببخشد، اعمال ـ نمي‌گويم طاقت فرسا ولي ـ بسيار سخت و مشكلي را كه گفتند، اين‌ها را انجام بدهد، بعد در يكي از شب‌هاي ماه رمضان شب قدر را درك مي‌كند.
عوامل متعددي در كار هست، ولي سهم اختياري ما مخصوص يك شب و دو شب نيست. يك بخش آن مربوط است به آنچه از پدران، مادران، اجداد و نياكان‌مان ارث برديم. آن مؤثر است ولي آن اندازه كه اراده‌ي ما و اين شرايط فعلي ما تأثير دارد، آن‌ها تأثير ندارد. آن‌ها را مي‌شود كمي ـ نه خيلي زياد ـ‌كم و زياد كرد.

پي‌نوشت‌ها:

[1] سوره يس، آيه 82.
[2] سوره بقره، آيه30.
[3] سوره حجر، آيه 29؛ سوره ص، آيه 72.
[4] parapsychology؛ از واژه یونانی Para به معنای پهلو + psychology به معنای روانشناسی گرفته شده است. فراروانشناسی یا پاراسایکولوژی شاخه‌ای از روانشناسی است که به مطالعه پدیده‌های روانشناختی به ظاهر ماوراء الطبیعه می‌پردازد.
[5] شرح ‏المنظومة، ج‏5، ص180.
[6] سوره يس، آيه 65.