چنان که پیش از این گفته شد، توحید دارای سه مرتبه است: ذاتی، وصفی و فعلی. عارف کامل کسی است که به این مراتب سه گانه با کشف و ذوق دست یابد و اعتقاد و قول و فعل او مطابق آن باشد.(ر.ک جامع الاسرار،291). آنکه با استعداد و نظر به توحید رسیده است، عارف نیست، چه رسد که کامل باشد و نیز آن که باور و گفتار و رفتارش با مراتب یاد شده، موافق نباشد، عارف نیست، تا چه رسد به کمال عرفان.
عارف کامل کسی است که حقیقت توحید را مشاهده کرده باشد، هم از آن چشیده باشد و هم در گفتار و رفتارش ظهور داشته باشد، به گونه ای که همه ذات ها و صفت ها و افعال در مشاهده او، جلوه ای از ذات و صفت و فعل حق تعالی باشد و در آن فانی باشد و خود نیز به همراه آنان متلاشی شده باشد و در نتیجه خود را ظهور حق و حق را ظاهر خود و مدّبر خود بیابد. (همان،293).
کمترین مقام عارف کامل، مقام احسان است که همان مقام مشاهده است؛ چنان که حضرت ختمی مرتبت- صلوات الله و سلامه علیه – در پاسخ به پرسش از احسان فرمود: «الاحسان ان تعبد الله کانّک تراه فان لم تکن تراه فهو یراک.» (بحارالانوار،69، 203) اگر به حقیقت مراتب توحید را نمی بیند، باور و گفتار و رفتارش به گونه ای است که گویی می بیند. (ر.ک جامع الاسرار، 300). تفاوت میان «انّه» و«کانّه» بسیار است.